GENEL FELSEFİ YAKLAŞIMLAR

Bazı felsefi akım veya yaklaşımlar alfabetik sıra ile kısaca özetlenmiştir.

Zamanla güncellenebilir.

AMPİRİZM (DENEYCİLİK)

Ampirizm, bilginin sadece deney yolu ile öğrenilebileceğini savunur. Canlılar doğduklarında boş bir defterdir. Herhangi bir doğuştan bilgi bilmemektedir ve yaşam yoluyla etkileşimde bulunduğumuz nesneler ile defteri doldurmaktadır. Ateşin elini yaktığını, odunun suyun üstünde yüzdüğünü yada masanın serçe parmağımıza çarpmasını nesneler ile etkileşim sonucunda öğreniriz.

Epikuros, Locke, Hume temsilcileridir.

ATEİZM ( TANRITANIMAZLIK) 

Ateizm, tüm Tanrı ve ruhsal varlıklar ile dolup taşan metafizik (fizik ötesi) ögelerini kesin olarak reddeden ve gerçekliği inanç ile açıklamayı kabul etmeyen felsefi düşünce akımıdır.

Hayali yaratık ve olayları reddeden bu akım, din ile ilgili değildir ve dinsizlik anlamına da gelmez. Dinin tanımı çok farklı şekilde yapılabileceği için herhangi bir Tanrı ve metafizik unsurları olmayan dinlerden mevcuttur. Ateizm akımına göre evreni yaratan – düzenleyen bir üstün varlık kesin olarak yoktur.  

ATOMCULUK (BÖLÜNEMEZCİLİK)

Antik Yunan medeniyetinde oluşturulan “atom” düşüncesi çevresinde kurulan bir  felsefe okuludur.

Her şey bölünemez parçalardan oluşmakta ve boşlukta bu parçalar ile hareket etmektedir.

Bazı kişiler ruhun hatta Tanrının bile atom denilen en küçük parçalardan oluştuğunu söylemişlerdir.

Atomlar (Günümüzdeki atom ile karıştırmayın. Atom asırlar önce bölündü daha atomu bilim bulamadı ) yaratılmamış ve yok edilemezdir.

Leukippos, Demokritos ve Epiküros ile anılır.

ARİSTOTELESÇİLİK (ARİSTOCULUK)

Bir Rönesans felsefesidir. Platonculuk ile aynı zamanlar ortaya çıkmıştır. Hristiyan öğretilerini temellendirmek için Aristoteles üzerine çalışmışlardır. Aristoteles eserlerini orijinal halinden incelemek ve sonradan eklenenleri çıkartarak araştırmışlardır.

İbn i Rüşd  etkin bir rol oynamıştır.

Skolastik dünyanın Aristoteles yorumu ile gerçek Aristoteles arasında ciddi ayrılıklar olduğu ortaya çıkmıştır. Ruhun ölmezliği, cennet – cehennem – kader – özgür irade gibi unsurlarda çatlaklar oluşmuştur.

ANALİTİK FELSEFE (ÇÖZÜMLEYİCİ FELSEFE)

Birinci Dünya Savaşı sonrası bir grup bilim adamı tarafından oluşturulmuştur. Pozitivizmin 20. yüzyıl versiyonudur. Neopozitivizm olarak anılmıştır.

Analitik felsefeye göre felsefe varlık, değer ve Tanrı üstüne doğruluğu test edilemeyen görüşler öne sürmemelidir. Felsefenin görevi dildeki kavramları çözümlemektir. Kavramlar çözümlendiğinde kafa karışıklığı bitecektir.

Tüm felsefi problemleri dil sorunu varsayan Ludwig W. sonradan fikirlerini değiştirmiştir.

Bu akımın başlıca temsilcileri, Ludwig Wittgenstein, Moritz Schlick , Rudolph Carnap  ve Hans Reichenbach’tır.

ANARŞİZM (YÖNETİCİSİZLİK)

Anarşizme göre insan doğuştan iyidir. İyi olmasına devam edebilmesi için özgür olması gerekmekte olup ahlak ve hukuk kuralları gibi kuralları bireyin özgürlüğünü sınırlar. Özgür olmak için kuralları ve otoriteyi kabul etmez. Evrensel bir ahlak anlayışı da yoktur.

Devlete düşman gibi dursa da sosyal ve dini otoriteye de karşıdır. Kendi alt grupları olduğundan bazılarını kabul eden bazılarını kabul etmeyen kesimlerde oluşmuştur. Kuvvete başvurulmadan kapitalizmin yıkılamayacağını anlayan anarşistler, İhtilali ana hedef olarak seçmişlerdir. Günümüzde anarşist denildiği zaman akla gelen resimde eli bombalı, yüzü gizli kişiler gelmekte olup farklı bir sansüre uğramıştır.

Anarşist akımlar birbirlerinden çok farklı ve hatta karşı olabilirler. Örneğin anarşist komünizmin yanı sıra Hristiyan anarşizmi gibi anarşist akımlar da mevcuttur.

ANTİ-KLERİKALİZM

Anlam olarak Kiliseye ait olanlara (Hristiyanlarda Kiliseye ait) karşıt olan bir tutumdur. Genel olarak tüm dini baskılara karşıdırlar.

Kilisenin ve ruhban sınıfın politikadan uzak tutulmasını savunur. Katolik kilisesine uygulanan bir politika olmuştur. Gerektiğinde inananlara ve kilise ye zarar verip kilisede hırsızlık yapmak gibi şiddet uygulayabilirler.

DETERMİNİZM (BELİRLENİMCİLİK)

İnsan eylemlerini yaparken bir takım etkenler sonucu eylemlerini gerçekleştirmektedir. İnsan yapmış olduğu davranışlarda kendi özgür iradesini kullanamaz ve davranışlarının sorumluluğunu taşımaz.

Belirli nedenlerin veya durumların bilgisine sahip olunduğunda, o nedenlerin veya durumların ortaya çıkartacağı olayların bilgisini elde etmek mümkündür. Laplace‘a göre, evrenin bugünkü durumu, önceki durumunun bir sonucu ve bundan sonraki durumunun ise bir nedenidir.

Determinizm evrenin bir makine gibi çalıştığını söyler.

DEİZM (YARADANCILIK)

Deizm temelde iki unsurdan oluşur. İlki Tanrı akılla bilinebileceği, ikincisi evren yaratılınca kendi yasalarına göre hareket eder. Tanrı evrene karışmamaktadır ve tanrının varlığı için mucize, vahi gibi unsurlara gerek yoktur.

Tüm dinleri reddeden bu görüşte ahiret, cennet, dua gibi inanışlar yoktur. Doğa dini olarak tanımlanabilir.

DOGMATİZM

Dogmatikler, insanın kendisinden bağımsız olarak var olan gerçekliğin bilgisini bilebileceğini öne sürerler. Dogmatikler, bilginin nereden geldiği konusunda (akıl, deney, hem akıl hem deney, sezgi, olgu, yarar vb.) farklı görüşlere sahiptirler.

EGOİZM (BENCİLLİK)

Öncüsü Thomas Hobbes’e göre insan daime ve öncelikle kendisini düşünerek hareket eder. Bireyin amacı kendi hayatını koruma, sürdürme ve güzelleştirmektir. İyi ve kötü kavramını belirleyen insanın kendisi olduğundan evrensel bir ahlak söz konusu değildir.

ENTÜİSYONİZM

Bilginin sezgiyle elde edilebileceğini savunan öğretilerin genel adı, özel olarak Bergsonculuktur.

FEMİNİZM

Feminizm erkek ve kadın arası ayrımcılığa karşı çıkarak  cinsler arasında siyasal, ekonomik ve toplumsal eşitliği savunan görüştür. Feminist teoriler, kadınların ataerkil toplumsal düzen yapısı içinde değersizleştirildiklerini varsaymakta ve bunun nedenini sorgulamaktadır.

Liberal , Marksist, Varoluşçuluk, Radikal, Psikanalizm gibi Feminizm türleri vardır.

VAROLUŞÇULUK (EGZİSTANSİYALİZM)

İnsanın kendi değerlerini kendinin oluşturabileceğini; geleceğini yine kendisinin kurabileceğini savunan bir felsefe akımıdır.

İnsanın önceden belirlenmiş bir özü (kader) yoktur. Öz verecek Tanrıda yoktur. Özgür olduğu için ahlakını kendi belirler ve istedi kişi olur. Evrensel ahlak yoktur.

Varoluşçuluk 2. Dünya Savaş’ını izleyen günlerden sonra bilinirlik kazanmıştır.

“Var oluş özden önce gelir.” önermesi varoluşçuluğun merkezini oluşturur.

FENOMENOLOJİ (GÖRÜNGÜBİLİM)

Yirminci yüzyılın önemli felsefi akımlarından biridir. Fenomenler ve bilincin verileri incelenerek  fenomenlerin içindeki öz bilinebileceğini söyler.  Öz varlığı varlık haline getiren temel nedendir.

Fenomen, felsefede sınırlı algı olanaklarına sahip insan zihni tarafından oluşturulan varlık anlamına gelir. İnsana göründüğü şekliyle, insan tarafından oluşturulan varlıktır. Bir başka anlatımla düşünce yoluyla görülen nesnelerin özüdür. Varlığı fenomen olarak gören yaklaşımın en ünlü temsilcisi Huserl‘dir.

FATALİZM (KADERCİLİK, YAZGICILIK)

Her şeyin var olmandan önce üstün bir varlık tarafından belirlendiği ve kimsenin bu yazgıyı değiştirme gücü yoktur. Özgür irade olmaması gerekmektedir.  Tanrının iradesinden başka iradenin olmadığını söyler.

HEDONİZM (HAZCILIK)

Kurucusu Aristippos, temsilcisi Epiküros’tur. Ahlaki eylemlerin amacı hazdır.  Bir eylem mutluluk getiriyorsa iyi ve doğru bir eylemdir. Herkes için geçerli bir haz tablosu olmadığından evrensel ahlak yoktur.  Kimi fiziksel acıdan zevk alırken, kimi emeğin arasına 1 kilo isot döküp yer. 

HERMENEUTİK

Yer ile gök arasında bağ kurucu ve göğün (tanrılar)  yorumcusu olan Antik Yunan Tanrısı Hermes kelimenin kaynağıdır. Hermeneutik (Hermeneutics) sözcüğü bir metnin içrek (ezoterik) anlamının bulunması, bir metnin asıl maksadının anlaşılması anlamlarında kullanılmaktadır ve yorum ilmi olarak kabul edilir.

HYLOZOİZM

Hylozoizm madde anlamına gelen hyle kavramı ile canlı anlamına gelen zoe sözcüklerinin birleşimiyle oluşmuştur ve maddeyi aynı zamanda canlı ve ruhlu kabul eden bir düşünce akımıdır.

Taşı toprağı, havayı güneşi kısaca tüm her şeyin içinde ruh olduğunu iddia ederek canlı kabul ederler.

İNDETERMİNİZM (BELİRLENMEZCİLİK)

İndeterminizme göre insanlar bulundukları eylemlerde özgürdürler. Yapılanlar özgür irade sonucunda olduğunda eylemlerinde sorumludur. Determinizmin her zaman geçerli olmadığını savunur.  Determinizm karşıtıdır.

İDEALİZM (DÜŞÜNCECİLİK)

İdea varlığın birinci ögesi olduğunu iddia eden öğretidir.  idealizme göre düşünceden ayrı bir nesneler evreni yoktur. Madde gerçek değil hayalidir.

Platon: Nesneler ve ideaların olduğu 2 farklı evren vardır. Nesneler sonlu iken ideaların başlangıcı ve sonu yoktur.  Güzel bir papatya zamanı gelince yok olsa bile Güzel ideası yok olmaz.

Aristoteles: 2 farklı evren yoktur. Her nesne iki farklı özelliğe sahiptir. Madde ve form  idea maddelerin özüdür. Et ve kemik madde iken ruh formdur.

Farabi: 2 çeşit varlık vardır. Mümkün ve zorunlu varlık. Evrendeki her şey mümkün varlıktır. Var olması ve olmaması mümkün olan ve var olmak için muhtaç olanlardır.

Zorunlu varlık ise  Tanrıdır. Var olmak için başka şeylere ihtiyaç duymaz.

Hegel : Hegel’e göre her şeyin temelinde diyalektik adını verdiği evrensel ilke vardır.

(Tez + Antitez = sentez) Hegel varlık konusunda gerçekte var olanın ide, mutlak ruh, tin ya da Geist (Gayst) adını verdiği mutlak akıl olduğunu savunur.

KİNİZM

Mutluluğa ancak erdemle ulaşılacağını ve bu erdemin de dünyevi hazları yadsımakla (inkar etme – görmezden gelme) mümkün olabileceğini savunmuştur.

Mülkiyet, aile, din v.b. değer ve yargıları reddederek yaşmak gerekmektedir. İnsan ancak bilgilenme aracılığıyla kendisini kuşatmış olan gereksemelerden sıyrılabileceğini savunmuşlardır.

Sinoplu Diyojen en büyük örneklerinden biridir.

KUŞKUCULUK (SEPTİSİZM)

Bu anlayışa göre duyularımızın bize sağladığı bilgi karmaşık, değişken ve aldatıcıdır. Doğru bilginin bu tür özellikleri olmaması gerekir. Varlıkların, nesnelerin ne oldukları insan için bilinmez bir konudur. İnsanlar varlıkları göründükleri gibi bilirler ötesini bilemezler.

Doğru bilgiye ulaşmak mümkün değildir.

Doğru dediğimiz bilgiler gerçekten doğru değil, doğruya benzer bilgilerdir.

Kesin bir yargı yapılamayacağından gerçeği inkar etmezler.

KRİTİSİZM (ELEŞTİRİCİLİK)

Doğru bilgiye sadece akılla ulaşılabileceğini iddia eden rasyonalizm ve duyularla elde edileceğini söyleyen ampirizmi eleştirdiği için kritisizm adı verilmiştir. Doğru bilgiye ulaşabilmemiz için deney, gözlem ve aklın bir arada bulunması gerektiğini savunan bir öğretidir.

Kurucusu Kant’a göre bilginin başlangıcı deneydir. Lakin bütün bilinenler deneylerin sonucunda oluşmaz. Deneyden gelen ham maddeyi doğuştan gelen akıl ile bilgiye çevirir.

Bu ham madde ‘numen’ diye adlandırır ve varlığın gerçek halidir. Asla bilinemez olan numen sadece zihnimizden geçmiş (fenomen) hali bilinebilir.

LİBERTERYANİZM (ÖZGÜRLÜKÇÜLÜK)

Küçük bir hükumeti yada hükumetin olmadığı toplum taraftarıdır.  İnsan eylemlerini belirleyen kurallar olmadığından insan özgürdür. Bundan dolayı insan davranışlarından sorumludur. Çok farklı çeşitleri olmaktadır. devletin yararlı olduğunu, yarsız olduğunu da söyleyen vardır. Özel mülkiyeti destekleyenlerde, sosyalist bir ekonomiyi destekleyen de vardır.

MONOTEİZM (TEK TANRICILIK)

Her şeyi yaratan sadece Tek bir Tanrının olduğunu savunan görüştür. Her şeye gücü yeten tek bir tanrının doğayı, kainatı ve toplumu yaratıp yöneten  tek bir tanrı bulunduğuna inanma ve ibadet etmeye monoteizm denir.

Üstün bir yaratıcının berisinde başka küçük ilahlar yoktur. Onun otoritesinde ortağı da yoktur.

Tek tanrı var demekten daha çok dini sadece ona yönelik yaşamaktır. Semavi dinlerde İbrahim nebinin temel inancıdır. 

NEO PLATONİZM (YENİ PLATONCULUK)

Platonizm’in bu türü doğasında mistik veya dini unsurlarla tanımlanmaktadır.

Yeni Platonculuk antik çağın sonuna doğru egemen olmaya başlamıştır ve Antik çağ Yunan felsefesinin sonu olarak nitelenir.

Felsefenin dinselleştirildiği bir dönemdir. Tanrı kavramı bu dönemde ön plana çıkmıştır. Plotinos, Porphyrios, Bergama, Kapadokyalı Aedesius, Atinalı Plutarkhos ve İskenderiyeli Hypatia önde gelen isimlerdir.

Nihilizm (Hiççilik)

Hiçbir şeyin var olmadığına ve bilinemeyeceğini söyler. Herhangi bir varlık veya değer yoktur. En önemli temsilcisi Nietzsche’dir. Nihilistler tanrının varlığını, iradenin özgürlüğünü, bilginin imkanını, ahlakı ve tarihin mutlu sonunu reddederler.

OTO DETERMİNİZM ( AHLAKİ ÖZERKLİK)

Determinizm ve indeterminizm arasındaki orta yoldur. İnsan, kendi özgür iradesiyle belirlediği genel geçer ahlak yasalarına yine kendisi uyar. Kişi kendi özgürlüğünü kendi yaratır. Kendini geliştirmiş insan kendini geliştirmemiş insandan daha özgürdür.

İnsan sınırlı bir özgürlük içindedir. Bu sınırları tanrı veya evren tarafından konmamış kendi aklı tarafından konmuştur. Immanuel Kant bu görüşün en önemli savunucusudur.

POZİTİVİZM (OLGUCULUK)

Bilim dışında her türlü şeyi  reddeden bir görüştür. Dış dünyayı duyu deneyi ile öğrenebilir ve değişmez ilişkileri araştırmalı ve ortaya koymak gerekmektedir.

Rönesans sonrası 19. yy. da ortaya çıkmıştır. Akıl doğa yasalarını bulmak ile yükümlüdür. Aklın özgürleşmesi sağlanmıştır. Gözlem ve deney yoluyla kazanılan bilgi pozitif bilgidir. Pozitif bilgi tarihsel evrimin sonucu olan bir bilgidir ve insanlığın ulaşabileceği en yüksek düzeydir.

PRAGMATİZM (FAYDACILIK)

Doğru olanı eylemlerin sonuçlarına göre değerlendirmektedir. Bir şey iyi ve doğru olması davranışın sonunda kazandırdığı başarı ve yarara göre belirlenir. Bir şey fayda veriyor ise doğru olandır. Hazcı ahlak anlayışına benzemektedir.

Ahlaklı olan faydalı olandır. Evrensel ahlak yoktur çünkü her davranış herkese yarar sağlamaz.

POLİTEİZM (ÇOK TANRICILIK)

Birden fazla tanrının var olduğunu söyleyen görüştür. Bir çok tanrıya inanma ve onlara ibadet etmek anlamın gelir.

Politeizm de diğer tüm tanrılardan üstün bir tanrı mevcut olabilmektedir. Her tanrının farklı isimleri ve özellikleri olabilmekte ve tanrıların sayısının bir sınırı yoktur. Her tanrının kendine özel bir rolü olabilmektedir.

Doğa güçlerini, ölüleri, bir takım hayvanları, ay, güneş, yıldız gibi gök cisimlerini tanrısal özellikler affedilir. Günümüzde uzak doğu dinlerinde açık olarak görünüyor olsa bile Monoteist bir dine inanan insanlar arasında ölülere ve bazı önemli saydıkları insanlara tanrısal güç vermek popülerdir. Politeizm inançlar Monoteizm dinlerin bir yan ürünü olabilmektedir.

PANTEİZM (TÜM TANRICILIK)

Tanrı ve evrenin aynı şey olduğunu düşünen yapıdır. Tanrı var olan her şeydir. Tanrı varlıklardan ayrı bir olgu değil hepsinin toplamıdır.  Tüm varlıkların toplamından fazlası olduğunu söyleyenler vardır. Genel olarak tanrı ve insan birdir.

PLATONCULUK

1440’da Avrupa da Platon Akademisi kurularak Platon ve bir çok filozofun eserleri çevrilmeye başlanmıştır.

Marsilius Ficinus , Nicolaus Cusanus önemli isimlerdir.

Platoncu ve Yeni-platoncular Platon ile Kiliseyi birleştirmiş bazıları ise Panteist bir anlam çıkarmışlardır.

İnsan ruhu da Tanrıdan türemiştir ve ölümden sonra yine Tanrıya dönecektir. Evrenin bütün bağlantıları insan ruhunda bulunur. Bu yüzden insanda tüm evreni bilme gücü vardır. Us’un Tanrı bilgisini elde etmekte yetersiz kalacağı da söylenmiştir.

REALİZM (GERÇEKÇİLİK)

Realizm, insanların düşüncelerinden bağımsız bir gerçekliğin olduğunu savunmaktadır.

Bu akıma göre Varlık vardır.  İki çeşit realizm görüşü vardır.

1: Ontolojik Realizm–  Gerçekte var olan tümeller ve genel kavramlardır. İdealizmde ki Platon görüşüdür. Sonu olan güzel çiçek yokken, güzel ideası vardır.

2:Epistemolojik realizm- Dış dünyadaki varlıklar insan zihninden bağımsız olarak da vardır. Bu görüş idealizmin zıttı dır.

RASYONALİZM (AKILCILIK)

Rasyonel kavramı günlük dilde kullanımı ile felsefede kullanımı arasında fark vardır. Günlük dil de Rasyonel : Akla uygun görüşleri kabul etmek ve ön yargısız olmak olarak kullanılmaktadır.

Felsefede Rasyonalizm : Doğru bilginin kaynağının akıl olduğunu ortaya koyan görüştür.

Doğuştan gelen akıl ve onun bir özelliği olan düşünme gücü ile doğru bilgi meydana gelmektedir.  Bu akıma göre insan boş bir levha olarak değil bir takım bilgiler ile doğar. Evrendeki her şeyi tamamen anlamak için bu bilgiler ışığında mantığımızı kullanmalıyız.

Matematik ve mantık bilgileri akılsal (us) olduğu için değişmez ve herkes tarafından doğrudur.

Sokrates, Platon, Aristoteles, Farabi, Descartes ve Hegel gibi bir çok farklı düşünür vardır.

Akla uygun olan gerçek, gerçek olan ise akla uygundur.

SENKRETİZM (BAĞDAŞTIRMACILIK)

Farklı felsefeleri veya farklı ve birbiri ile çelişkili görünen fikirleri birleştirmeye çalışmak veya birleştirmektir. Farklı inançlarda temelde yatan bir birliği öne sürerek farklı inançlara karşı daha kapsayıcı bir duruşu savunan hareket ve denemeler için de bu terim kullanılabilir.

Toplumlar arası iletişim, dejenarasyonlar ve din değiştirme ile 3 türe ayrılır.

TAOİZM (TAOCULUK)

Dış dünyanın gerçekte var olmadığını savunan bir görüştür. M.Ö 6 yüz yılında Lao- Tse tarafından kurulmuş Çin felsefesidir.

Bu felsefeye göre her şey TAO dur.  Tao, betimlenemez, nesnesiz, cisimsiz, sonlu ve sonsuz olan akıldır.

Taoizm’de T’ien-tsun  denilen en üstün Çin tanrısı veya tanrıları bulunmaktadır. Onun altında imparator, imparatoriçe, kral vb. başka kutsal varlıklarda bulunmaktadır. Hatta kurucusu olan Lao öldükten uzun sürü sonra tanrısal bir konuma getirilmiştir.

UTİLİTARİZM (FAYDACI AHLAK)

Bu görüşe göre haz ve fayda önemlidir. İnsanların doğası gereği acıdan kaçıp mutlu olmak isterler. Yarar ile elde edilen bu mutluluk hazzı “Hedonizm (Hazcılık)”‘dan farklı olarak  Haz, olabildiğince çok sayıda insana en çok fayda sağlayan hazdır. Bireysel olmaktan uzaklaşarak evrensel olur.

Temsilcileri J. Bentham ve J.S. Mill’dir.

Posted in: Felsefe-Psikoloji