Zürih (Almanca: Zürich, İsviçre Almancası: Züri, Fransızca: Zurich, İtalyanca: Zurigo,), İsviçre'nin en büyük kentidir. 2018 yılında Zürih Belediyesinde nüfus 415.367, çevre ilçeleriyle birlikte nüfusu 1.39 milyon kişidir. Zürih şehri Zürih Kantonu'nun başkentidir. İsviçre'nin ekonomik ve Almanca konuşulan bölgesinin kültürel merkezidir. FIFA merkezi Zürih’te bulunur.
Zürih adının kökeni Kelt kelimesi Turus'tan gelmektedir. 2. yüzyıldaki Roma işgalinde şehir Turicum diye adlandırılmıştır. Günümüz İsviçre Almancasında Züri [tsüri] diye telaffuz edilir. Avrupa'nın en iyi üniversitelerinden olan ETH Zürih (Eidgenössiche Technische Hochschule Zürich) ve Zürih Üniversitesi (Universität Zürich) Zürih'te bulunmaktadır.
Coğrafya
Zürih deniz seviyesinden 408 metre yüksekte Zürih Gölünün kuzey kıyısında, Alp dağlarına 30 km. mesafede, batı ve doğusunda ağaçlıklı tepelerin olduğu bir bölgeye yerleşmiştir. Eski şehir Zürih Gölü'nün Limmat Nehri'ne birleştiği noktada kurulmuştur. Kuzey ve batısında tepelerle çevrilidir. Bunlar Gubrist, Hönggerberg, Käferberg, Zürichberg, Adlisberg ve Uetliberg'dir. Sihl Nehri şehrin kuzey noktasında Limmat Nehri ile birleşir. Şehrin tarihi merkezi olan Lindenhof, Limmat Nehrinin doğu yakasında Zürih Gölü'ne 700 metre mesafededir.
Eski şehrin sınırları Schanzengraben kanalı sayesinde anlaşılabilir. Bu yapay su kanalı 17. ve 18. yüzyılda şehrin üçüncü tahkimatı olarak, yıldız biçimindeki surların çevresine savunma amaçlı kazılan çukurların suyla doldurulmasıyla yapıldı. Sihl ve Limmat arasında ilerleyerek Zürih ana tren istasyonundan eski Botanik bahçesi çevresinden dolaşıp Bürkliplatz'a ulaşır.
Topografi
Zürih kenti 91.88 km²lik bir alana yayılmıştır, bunun 4.1 km²sini Zürih Gölü oluşturur. Bu alanın kuzeyinde ise İsviçre Platosu uzanır. Limmat nehrinin kıyıları şehrin en yoğun bölgeleridir. Nehir güneydoğu-kuzeybatı yönünde ilerler ve etrafında iki hatta zaman zaman üç kilometreye ulaşan bir vadi oluşturur. Kısmen kanal haline getirilmiş ve düzeltilmiş olan nehir, vadinin ortasından değil de, sağ tarafından (kuzeydoğu) akar. İsviçre Ulusal Müzesi'nin hemen yanında ''Platzspitz'' adı verilen yerde Sihl nehri ile birleşerek genişler. Limmat'ın en alçak olduğu yer, 392 metre ile Oberengstringen'dir.
İklim
Zürih'in iklimi ılımandır. Şehir Atlantik iklimi ile karasal iklim arasında değişme sınırında konumlanmıştır. Bu nedenle Atlas Okyanusu'ndan gelen depresyonlar etkisi altında kalmaktadır. Bu nedenle 47°K enleminde kuzeyde bulunan bir şehir için iklim beklenenden daha ılık ve daha yağışlı geçmektedir. Fakat zaman zaman Doğu Avrupa'dan gelen soğuk bise rüzgarları ısıya tesir etmektedir.
Şehrin meteorolojik gözlem istasyonu 556 m rakımlı Zürichberg tepesinde olup şehir merkezinden 150 m daha yüksek rakımda bulunmaktadır. Bu mevkide yapılan gözlemlere göre, yıllık ortalama ısı 9.3 °C olmaktadır. Bu gözlemlere göre en soğuk Ocak aylık ortalaması 0.3 °C olmuştur ve en yüksek yazlık ay ortalaması Temmuz'de 18.8 °C olmuştur. Ortalama olarak en düşük ortalama aylık ısının 0 °C altına düştüğü 76 gün olmuştur ve en yüksek aylık ortalama ısının 25 °C nin üstünde 40 gün olduğu hesaplanmıştır. Yine bu ortalamalara göre ısının 30 °C derece üstünde olduğu gün sayısı 6 olmuştur.
Tarih - Erken Tarih
Zürih Gölü'nde Neolitik ve Bronz Çağına ait yerleşimler bulunmuştur. Tahminen 6000 yıl önce göl kıyısında, kazık üstünde kurulan yerleşim birimleri olduğu, 4000 yıl kadar önce de çevredeki tepelerde yerleşim yerleri oluşmaya başladığı görülmektedir.[5] Lindenhof tepesi yakınlarında La Tène kültürüne ait kalıntılar keşfedilmiştir. Roma döneminde Turicum Gallia Belgica ile Rhaetia eyaletlerinin sınırlarındaki bir vergi toplama noktası ve Limmat nehrinde ürünlerin takas edildiği bir yerdi. I. Konstantin'in 318 yılındaki reformundan sonra, Galya ile İtalya arasındaki sınır, bir kale ve garnizonun koruduğu Turicum'un doğusuna, Linth Nehri ile Walensee'nin kesiştiği yere alındı. Kasaba ile ilgili ilk yazılı kayıtlar 2. yüzyıldan kalmadır ve Lindenhof'ta bir mezar taşında bulunmuştur.
İmparator II. Friedrich 1234 yılında Fraumünster manastırını düşesliğe yükseltti. Başrahibe belediye başkanını aday gösterir ve sıklıkla para basma işini şehrin vatandaşlarına devrederdi. 14. yüzyılda, ilk bağımsız belediye başkanı olan ve lonca kanunlarını ('Zunftordnung') yapan Rudolf Brun ile birlikte yavaş yavaş manastırın gücü azaldı.
Bu dönemdeki önemli bir olay, Orta Çağ Alman şiirinin ana kaynaklarından biri kabul edilen Manessa Codex'in 14. yüzyılda Zürih'te yaratılmış olmasıdır. Ünlü resimli el yazması - "tüm yüzyılların en güzel Almanca el yazması" olarak nitelenmiştir - Zürih'in ünlü ailesi Manessa family tarafından 1304 ve 1340 yılları arasında yaptırıldı. El yazmasının üretilmesi o dönemde oldukça yüksek maliyetli ve prestijli bir şeydi ve çok sayıda yetenekli yazıcı ve minyatür ressamı gerektiriyordu, ki bu da o dönemde Zürih'teki zenginliğin artışını ve Zürih vatandaşlarının ihtişama düşkünlüklerini göstermektedir.
Eski İsviçre Federasyonu
1 Mayıs 1351'de, Zürih vatandaşları Eski İsviçre Federasyonunu oluşturan Luzern, Schwzy, Uri ve Unterwalden kantonlarının daha önce oluşturdukları birliğe katılma yemini etti. Böylece Zürih bağımsız devletlerin gevşek bir konfederasyonu olan bu birliğin beşinci üyesi oldu ve 1468 ile 1519 yılları arasında birliğe başkanlık yaptı. Bu görev Orta Çağ'dan 1848 yılında kurulan İsviçre devletine kadar olan dönemde konfederasyonun yürütme ve kanun yapma gücü anlamına geliyordu. Toggenburg toprakları nedeniyle Zürih ile konfederasyonun diğer 7 üyesi arasında çıkan Eski Zürih Savaşı 1440 yılında Zürih'in konfederasyondan geçici olarak çıkarılmasına neden oldu. Taraflar açık bir zafer kazanamayınca 1446 yılında barış anlaşması imzaladı ve Zürih 1450'de birliğe geri döndü.
Zürih konsülünün 16. ve 17. yüzyıllarda izolasyonist bir tutum almış olması 1624'te şehri ikinci bir duvarla tahkim etmeye kadar gitti. Aynı yıllarda başlayan Otuz Yıl Savaşı da yeni duvarların yapılmasını teşvik etti. Duvarların tahkim edilmesi oldukça pahalı bir işti, maliyet ahaliye yüklenmesi isyanlara yol açtı ve isyanlar kanlı şekilde bastırıldı. 1648'de Zürih, o zamana kadar sahip olduğu bağımsız imparatorluk şehri statüsünü terk edip, Venedik benzeri bir cumhuriyet olduğunu ilan etti. Bu dönemde Zürih'teki politik sistem şehrin güçlü ailelerinin yönetimi altında bir tür oligarşi idi. Bu ailelerin bazıları şunlardı: Bonstetten, Brun, Bürkli, Escher vom Glas, Escher vom Luchs, Hirzel, Jori (veya von Jori), Kilchsperger, Landenberg, Manesse, Meiss, Meyer von Knonau, Mülner, von Orelli. Ayrıca 16. ve 17. yüzyılda dini inaçları nedeniyle Zürih'e gelen Huguenotlar duraksamış olan ekonomiyi ve ticareti yeniden canlandırdılar.
Fransız Devrim Savaşları Zürih'i daha da fazla kargaşaya götürdü. Fransız ordularının İsviçre'yi işgaliyle kurulan Helvetya Cumhuriyeti döneminde şehir Lindth, Thurgau ve Aargau bölgelerini kaybetti. Konfederasyon yıkıldı, feodal haklar ve kanton ayrıcalıkları ortadan kaldırıldı. Bazı kantonlar devrimci fikirlere karşı direndiyse de işgalcilere karşı bir birlik oluşturamadı. 1799'daki Birinci Zürih Muharebesinde Fransız ordusuna karşı İkinci Koalisyon güçleri (Avusturya, Britanya, Rusya ve Osmanlılar) savaştılar. Fransız general Andre Massena geri çekildi. Buna karşın aynı yıl olan İkinci Zürih Savaşında Fransızlar Zürih'i yeniden ele geçirdiler.
Modern Tarih
19. yüzyılda Zürih bir ticaret ve ulaşım merkezi haline gelmişti. Buna karşın siyasi sorunlar devam etti. 1839'da liberal hükümete karşı, kırsal konservativ güçler tarafından bir darbe (Züriputsch) gerçekleştirildi. Bu darbe, tüm İsviçre'yi bir dönem için istikrarsızlığa sürüklese de, radikaller 1845'te yeniden iktidarı ele geçirdiler ve Zürih 1845-46'da yeniden federasyonun başkenti oldu ve Sonderbund kantonlarına karşı liderlik yaptı. Sonderbund Savaşını reformcuların kazanması sonunda kabul edilen Federal Anayasasını Zürih hem 1848 hem 1874'te destekledi.
Bu dönemde ülkenin diğer bölgelerinden şehir merkezine yoğun bir göçmen akını yaşandı. Gelen göçmenler şehirde bir sanayi işçi sınıfı oluşturdular, ancak ne şehir vatandaşlarının haklarına sahiplerdi ne de şehir yönetiminde bulunabiliyorlardı. İlk olarak 1860'ta şehir okulları bu göçmenlerin yüksek vergi verenlerinin çocuklarına açıldı, daha sonra bu hak herkese sağlandı, 1975'te şehirde on yıl oturanlara vatandaş olma hakkı verildi ve 1893'te 11 komşu belediye şehirle birleşti. Buna 1934*te 8 belediye daha eklendi.
19. yüzyılda şehir hızlı bir büyüme gösterdi. 1847'de İsviçre'deki ilk tren yolu olan Spanisch-Brötli-Bahn sayesinde Zürih ile Baden arası birbirine bağlandı ve İsviçre Demiryollarının temeli atılmış oldu. Şu anda hizmet vermekte olan Zürih ana tren istasyonu 1871 yılında yapıldı. Bahnhofstrasse 1867'de, Zürih borsası 1877'de devreye girdi.
Şehir plancısı ve mühendis Arnold Bürkli öncülüğünde Zürih sahil şeridinde gerçekleştirilen park, bahçe ve yapılaşmalar da, Zürih'in Limmat ve Sihl üzerinde yerleşmiş küçük bir Orta Çağ şehrinden Zürih gölünün sahilinde uzanan modern ve çekici bir şehir haline gelmesini sağladı. 1867'de Zürih kantonunda 500 kişinin ölmesine neden olan kolera salgınından sonra Bürkli tarafından şehrin lağım sistemi, su reservi sistemleri ve katı atık sistemleri yeniden düzenlendi.
Demografi
31 Aralık 2019'da Belediye sınırları içindeki Zürih şehir nüfusu, geçici oturanlar dahil, 434.008 kişidir ve böylece İsviçre'nin en büyük şehridir. Zürih'te yaşayan halkın % 32.2'si İsviçre vatandaşı değildir. Yaşayan yabancı nüfusun en büyük üç grubunu Almanlar (33.268), İtalyanlar (15.506) ve Portekizliler (7.588) oluşturur.
Diller
Devlet kurumları, basın, okullar, mahkemeler ve her tür yazılı formda kullanılan resmi dil Almancadır (yüksek Almanca). Fakat konuşma dili olarak Zürih Almancası (ya da Zürih diyalekti Züritüütsch) kullanılır. Fakat Zürih'in önemli bir merkez olmasından dolayı çok çeşitli İsviçre diyalektlerini duymak mümkündür. 2012-2014 arasında yapılan bir araştırmaya göre nüfusun % 78.5'i evlerinde ana dilleri olarak İsviçre diyalektiğini veya yüksek Almanca'yı ana dilleri olarak kullanmaktadır. Hızlı şekilde kullanımı artan İngilizce ise halkın % 9.0'inin aile içinde kullandığı dil haline gelmiştir. İtalyanca ise % 6.2, Fransızca ise % 4.6 oranında kullanılmaktadır. Diğer dillerin kullanım oranı ise şu şekilde sıralanır: Hırvatça ve Sırpça (% 3.7), İspanyolca (% 3.6), Portekizce (% 3.1), Arnavutça (% 2.3) ve Türkçe (% 1.8). Ayrıca halkın % 20'si evlerinde iki veya daha fazla dil konuşmaktadır.
Dinler
Huldrych Zwinglinin başlattığı Reform hareketi sonrasında Zürih, İsviçre protestanlığının merkezi ve sığınağı oldu.
1970'te nüfusun %53'ü Protestan, %40'ı ise Katolik idi. Katolik kilisesinin üye kaybetmeye başlaması, Protestan kilisesine göre 20 yıl kadar sonra, 1990'larda başlamış olsa da, her iki etkili din/mezhep de çok sayıda üye kaybetti. 2010 yılında Protestan kilisesi üyeleri nüfusun %26'sına kadar düşerken, Katolik kilisesi 10 puanlık bir kayıpla %30'lara düştü. 1970'te Zürih nüfusunun sadece %2'si hiçbir dine bağlı olmadığını söylerken, bu sayı kiliselerin sürekli güç kaybetmesine uyumlu olarak 2000 yılında %17'ye, 2010'da ise %25'e yükseldi. Zürih'teki Müslüman nüfusu 2000 yılına kadar %5'e ulaşmıştı ancak sonraki yıllarda %1 civarında hafif bir azalma gösterdi. Yahudi nüfusu ise 1970'lerden bu yana %1 seviyesinde sabit kaldı.
Din | Kişi | Yüzde |
---|---|---|
İsviçre Roma Katolik Kilisesi | 91.037 | % 26,5 |
Zürih Kantonu Evanjelik Kilisesi | 65.847 | % 19,1 |
Diğer hristiyan akımlar | 18.543 | % 5,4 |
İslam | 18.423 | % 5,4 |
Yahudilik | 3.932 | % 1,1 |
Diğer dinî cemaatler | 7.206 | % 2,1 |
Hiçbir dine bağlı olmayanlar | 134.216 | % 39,0 |
15 yaş ve üzeri nüfus | 344.020 | % 100,0 |
*Örnekleme: Bireysel sonuçların güven aralığı % 3 ile % 18 arasındadır |
Ulaşım
Karayolu ulaşımı
Zürih şehrinden İsviçre'nin tüm büyük kentlere otoyolu bağlantıları vardır. A1 otobanı üzerinden Cenevre veya St. Gallen'e ulaşabilmektedir A3 otobanı ile Basel ve Chur'a erişebilinmektedir ve A4 otobanı, Winterthur'u Zürih üzerinden Luzern'e bağlar.
Zürih'in otoyol merkezi konumu nedeniyle, şehir'de ve çevresinde düzenli olarak trafik sıkışıklığı yaşanmaktadır. 1985 yılında şehrin kuzey çevreyolu trafiği rahatlatmak için devreye girmiştir fakat bugünlerde kapasite sınırlarına ulaşmış durumunda. Ayrıca, başlangıçta geçici bir yol olarak inşa edilen ve A1 ve A3 otobanları birleştiren Westtangente, 4 Mayıs 2009'da Aescher Tüneli açılana kadar şehrin en çok trafik yaşanan yollarından biriydi. Uetliberg Tüneli ve İslisberg Tünelin eş zamanlı olarak devreye alınması, Zürih şehir merkezine özellikle güneyden daha yoğun bir şekilde yaklaşılmasını sağladı ve dolaysıyla Zürih'in kuzeyindeki yolların yükünü azaltmıştır. Genel olarak merkezde halen çok trafik oluşuyor. Zürih'te 1000 kişi başına 2016 yılında 328 araba düşüyordu.
Bisiklet ulaşımı
2015 yılında kent içi ulaşımın %12'si bisiklet ulaşımıdı. 2020 Eylül ayında yapılan bir referandumda yerel halk 2026 yılına kadar ek olarak 50 kilometrelik bisiklet yolları inşasına evet dedi. Zürih Belediyesi 2021'in son çeyreğine kadar 15 kilometre bisiklet yolu yapmış olacak. 2024'e kadar bisiklet yollarının toplam uzunluğu 35 kilometreye ulaşması ön görülüyor.
Demiryolu ulaşımı
Zürih Garı İsviçre'nin en büyük garıdır. Olten Garıyla beraber İsviçre'nin 2 demiryolu merkezlerinden biri. Zürih kent aglomerasyonuna ve İsviçre'nin her bir yanına banliyö tren (S-Bahn Zürich) ve şehirlerarası hızlı tren (Intercity) seferleri vardır.
Zürih şehrinin toplu taşıma hizmetleri, Zürih toplu taşıma otoritesi (VBZ) tarafından sağlanmaktadır. VBZ, 15 tramvay hattı ve 38 troleybüs hattı işlemektedir. Buna ek olarak, şehir merkezini ETH üniversitesine bağlayan Polybähnli teleferik hattı mevcuttur.
Aralık 2006'da Zürih'in kuzeyinde Glattalbahn'ın ilk etabı açıldı. 2008'den itibaren, bu tramvay hattı Zürih Havalimanına uzatılmıştır.
Bir metro projesi şimdiye kadar mali nedenlerle ve bunları sandıkta reddeden halkın direnişi nedeniyle başarısız oldu.
Havayolu ulaşımı
Zürih Havalimanı (eski adıyla Zürih-Kloten Havaalanı) İsviçre'nin en büyük ve en önemli havaalanıdır ve Avrupa'nın en büyük havaalanlarından biridir. Flughafen Zürih AG (eski adıyla Unique) tarafından işletilmektedir. Zürih şehrinin kuzeyinde yer alan havaalanı, İsviçre havayolları (SWISS) ve Deutsche Lufthansa için bir merkez havalimanı olarak hizmet vermektedir ve Edelweiss Air ve Helvetic Airways havayollarının yanı sıra İsviçre Kurtarma Uçuş Muhafızı'nın (Rega) merkezidir. Alan, Kloten, Opfikon-Glattbrugg, Rümlang, Oberglatt ve Winkel belediyeleri toprakları kapsamaktadır.
Kentin idari bölümlenmesi
Zürih şehri belediye sınırları içinde Kreis adı verilen 12 "bölge"ye ayrılmıştır. Bu bölgeler 1'den 12'ye kadar numaralandırılmıştır. Her bir bölge de kendi içinde Quartier (semt) denilen 2 ile 4 ayrı semte ayrılır. Bu semtlerin sayısı 34'tür. Her Kreis'da belediye işlevlerini yerine getiren bir Kreisbüro bulunur. Ayrıca büyük Quartierlerde Quartierbürolar da yer alır.
Posta kodu esasına göre ise başka bir ayrım yapılmış ve Zürih 25 posta kodu alanına bölünmüştür.
Kreis - Bolge | Semtler | Notlar |
---|---|---|
Hochschulen, Rathaus, Lindenhof, Stadt. | Limmart Nehri'nin başında hem doğuda hem batıda bulunan eski şehir | |
Kreis 2:: | Enge, Wollishofen, Leimbach | Zürih Gölü'nün batı yakaıinda |
Kreis 3: Wiedikon | Alt-Wiedikon, Sihlfeld, Friesenberg | Sihl Çayı ile Üetliberg tepesi arası |
Kreis 4: Aussersihl | Werd, Langstrasse, Hard | Sihl Cayi ile "Zürih Hauptbahnhof Gari"'ndan çıkan tren hattı arasında |
Kreis 5: Industriequartier | Gewerbeschule, Escher-Wyss | Limmat Nehri ile "Zürih Hauptbahnhof Gari"'ndan çıkan tren hattı arasında eski sanayi merkezi. Yenileştirme tedbirleri ile modern lüks apartmanlar, perakende satış dükkanları ve ticari bürolar yapılmıştır. |
Kresi 6: | Oberstrass, Unterstrass | Zurichberg tepesi kenarında şehrin doğu kismina yukarıdan bakmakta |
Kreis 7 : | Hottingen, Hirslanden, Fluntern, Witikon | |
Kreis 8: Riesbach (halk arasında Seefeld) | Seefeld, Mühlebach, Weinegg | Zürih Gölü'nün doğu tarafında |
Kreis 9: | Altstetten, Albisrieden | Kuzeyde Limmat Nehri ile güneyde Üetliberg tepesi |
Kreis 10: | Höngg, Wipkingen | Limmat Nehri doğusunda ve Hönggerberg ile Käferberg tepelerinin güneyinde. |
Kreis 11: | Affoltern, Oerlikon, Seebach | Hönggerberg ile Käferberg tepelerinin kuzeyinde ve Glatt Vadisi ile Katzensee (Kediler Golu) arasında |
Kreis 12: Schwamendingen | Saatlen, Schwamendigen Mitte, Hirzenbach | Zurichbergin kuzey tarafında bulunan Glatt Vadisi. |
Zürih sınırları 1893 ve 1934 yıllarında komşu bölgeleri içine alarak genişleme yaşamış ve toplam 19 belediyeden oluşan bir şehir haline gelmiştir. Zürih'in çevresindeki köylerin şehre katılmasına karşın birçok çevre mahallede modernize olmuş bir köy yaşamı sürmektedir. Yerel temelde kurulmuş Vakıf ve dernekler güçlüdür, ayrıca loncalar ve siyasi partilerin bölge kolları da oldukça aktiftir.
Seçimlerde küçük bölgeler daha büyük bölgelerle birleştirilip 5 ile 9 arasında bölgeye ayrıldığı için bölgelerin politik önemleri azalmıştır. Benzer şekilde okullar, kiliseler ve noterler de artık bölgeler temelinde ayrılmamaktadır.
Kardeş şehirler
0 Yorum:
Yorum Gönder