Moğolistan

Coğrafi Verileri

Konum: Kuzey Asya'da, Çin ve Rusya arasında yer alır.
Coğrafi konumu: 46 00 Kuzey enlemi, 105 00 Doğu boylamı
Haritadaki konumu: Asya
Yüzölçümü: 1.565 milyon km²
Sınırları: toplam: 8,161.9 km
sınır komşuları: Çin 4,676.9 km, Rusya 3,485 km
Sahil şeridi: 0 km (kara ile çevrili)
İklimi: Çöl, kıtasal
Arazi yapısı: Geniş çöl ve yarı çöllükler, çimenlerle kaplı stepler, batı ve güneybatıda dağlar
Deniz seviyesinden yüksekliği: en alçak noktası: Hoh Nuur 518 m
en yüksek noktası: Nayramadlin Orgil (Huyten Orgil) 4,374 m
Doğal kaynakları: Petrol, bakır, molibden, tungsten, fosfat, kalay, nikel, volfram, altın, gümüş, demir
Arazi kullanımı: tarıma uygun topraklar: %5.7
daimi ekinler: %0
otlaklar: %81
ormanlık arazi: %11.4
diğer: %1.9 (1993 verileri)
Sulanan arazi: 800 km² (1993 verileri)
Doğal afetler: Toz ve kar fırtınaları, otlak ve orman yangınları, kuraklıklar
Coğrafi not: Kara ile çevrili

Nüfus Bilgileri

    Nüfus: 3,041,142 (Temmuz 2009 verileri)
Nüfus artış oranı: %1.47 (2001 verileri)
Mülteci oranı: 0 mülteci/1,000 nüfus (2001 tahmini)
Bebek ölüm oranı: 53.5 ölüm/1,000 doğan bebek (2001 tahmini)
Ortalama hayat süresi: Toplam nüfus: 64.26 yıl
erkeklerde: 62.14 yıl
kadınlarda: 66.5 yıl (2001 verileri)
Ortalama çocuk sayısı: 2.39 çocuk/1 kadın (2001 tahmini)
HIV/AIDS - hastalıklarına yakalanan yetişkin sayısı: %0.01 den az (1999 verileri)
HIV/AIDS - hastalığı olan insan sayısı: 100 den az (1999 verileri)
Ulus: Moğol
Nüfusun etnik dağılımı: Moğol %85, Türk %7, Tungusic %4.6, diğer %3.4 (1998)
Din: Tibet Budist Lamaizm'i %96, Muslüman, Şamanizm ve Hıristiyan %4 (1998)
Diller: Moğolca %90, Türkçe, Rusça (1999)
Okur yazar oranı: 15 yaş ve üzeri için veriler
toplam nüfusta: %97
erkekler: %98
kadınlar: %97.5 (2000)

Yönetimi

Ülke adı: Gelenkes adı: Moğolistan
yerel adı: Mongol Uls
eski adı: Dış Moğolistan
Yönetim biçimi: Çok Partali Sosyalist Cumhuriyeti
Başkent: Ulan Batur
İdari bölümler: 18 bölge ve 3 belediye; Arhangay, Bayanhongor, Bayan-Olgiy, Bulgan, Darhan, Dornod, Dornogovi, Dundgovi, Dzavhan, Erdenet, Govi-Altay, Hentiy, Hovd, Hovsgol, Omnogovi, Ovorhangay, Selenge, Suhbaatar, Tov, Ulaanbaatar, Uvs
Bağımsızlık günü: 11 Temmuz 1921 (Çin'den)
Milli bayram: Bağımsızlık günü /İhtilal Günü, 11 Temmuz (1921)
Anayasa: 12 Şubat 1992
Üye olduğu uluslararası örgüt ve kuruluşlar: ARF (diyalog partneri), AsDB (Asya Kalkınma Bankası), ASEAN (gözlemci), CCC (Gümrük İşbirliği Konseyi), EBRD (Avrupa Yatırım ve Kalkınma Bankası), ESCAP (Asya ve Pasifikler Ekonomik ve Sosyal Komisyonu), FAO (Tarım ve Gıda Örgütü), G-77, IAEA (Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı), IBRD (Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası), ICAO (Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü), ICFTU (Uluslararası Serbest Ticaret Birlikleri Konfederastonu), ICRM (Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Hareketi), IDA (Uluslararası Kalkınma Birliği), IFAD (Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu), IFC (Uluslararası Finansman Kurumu), IFRCS (Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Toplulukları Federasyonu), ILO (Uluslarası Çalışma Örgütü), IMF (Uluslararası Para Fonu), IMO (Uluslararası Denizcilik Örgütü), Intelsat (Uluslararası Telekomünikasyon ve Uydu Örgütü), Interpol (Uluslararası Polis Teşkilatı), IOC (Uluslararası Olimpiyat Komitesi), ISO (Uluslararası Standartlar Örgütü), ITU (Uluslararası Haberleşme Birliği), NAM, OPCW (Kimyasal Silahları Yasaklama Organizasyonu), UN (Birleşmiş Milletler), UNCTAD (Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı), UNESCO (Eğitim-Bilim ve Kültür Örgütü), UNIDO (Endüstriyel Kalkınma Örgütü), UPU (Dünya Posta Birliği), WHO (Dünya Sağlık Örgütü), WIPO (Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı), WMO (Dünya Meteoroloji Örgütü), WToO (Dünya Turizm Örgütü), WTrO (Dünya Ticaret Örgütü)

Ekonomik Göstergeler

GSYİH: Satınalma Gücü paritesi - 4.7 milyar $ (2000 verileri)

GSYİH - reel büyüme: %-1 (2000 verileri)
GSYİH - sektörel bileşim: tarım: %36
endüstri: %22
hizmet: %42 (2000 verileri)
Enflasyon oranı (tüketici fiyatlarında): %7.6 (1999)
İş gücü: 1.3 milyon (1999)
Endüstri: İnşaat malzemeleri, madencilik, yiyecek içecek, hayvansal ürünler
Endüstrinin büyüme oranı: %2.4 (2000 verileri)
Elektrik üretimi: 2.671 milyar kWh (1999)
Elektrik tüketimi: 2.767 milyar kWh (1999)
Elektrik ihracatı: 80 milyon kWh (1999)
Elektrik ithalatı: 363 milyon kWh (1999)
Tarım ürünleri: Buğday, arpa, patates, ekinler, koyun, keçi, sığır, deve, at
İhracat: 454.3 milyon $ (1999)
İhracat ürünleri: Bakır, canlı hayvan, hayvansal ürünler, kaşmir, yün, deri, metaller
İhracat ortakları: Çin %60, ABD %20, Rusya %9, Japonya %2 (2000 verileri)
İthalat: 510.7 milyon $ (1999)
İthalat ürünleri: Makine ve parça, yakıt, gıda maddeleri, endüstriyel tüketim malları, kimyasallar, yapı malzemeleri, şeker, çay
İthalat ortakları: Rusya %33, Çin %21, Japonya %12, Güney Kore %10, ABD %4 (1999)
Dış borç tutarı: 760 milyon $ (2000 verileri)
Para birimi: Togrog/tugrik (MNT
Para birimi kodu: MNT
Mali yıl: Takvim yılı

İletişim Bilgileri

Kullanılan telefon hatları: 104,100 (1999)
Telefon kodu: 976
Radyo yayın istasyonları: AM 7, FM 9, kısa dalga 4 (2001)
Radyolar: 155,900 (1999)
Televizyon yayını yapan istasyonlar: 4 (1999)
Televizyonlar: 168,800 (1999)
Internet kısaltması: .mn
Internet servis sağlayıcıları: 5 (2001)
Internet kullanıcıları: 10,000 - 15,000 (2001)

Ulaşım ve Taşımacılık

Demiryolları: 1,815 km (2001)
Karayolları: 3,387 km (2000)
Su yolları: 400 km (1999)
Limanları: yok
Hava alanları: 34 (2000 verileri)
---------------------------------------------------

Moğolistan, Doğu ve Orta Asya'da bulunan denize kıyısı olmayan bir ülkedir. Ülkenin kuzeyinde Rusya, güneyinde, doğusunda ve batısında Çin Halk Cumhuriyeti vardır. Moğolistan'ın Kazakistan'a sınırı olmamasına rağmen ülkenin en batısı Kazakistan'ın doğu ucuna birkaç mil uzaktadır. Ulanbatur başkent ve ülkenin en büyük şehri olup yaklaşık olarak burada ülke nüfusun % 38'i yaşamaktadır. Moğolistan'nın siyasal sistemi parlamenter cumhuriyettir.
          Bugünkü Moğolistan toprakları geçmişte Hunlar, Sien-Piler, Cücenler ve daha sonra Göktürkler gibi imparatorluklar tarafından yönetilmiştir. Moğol İmparatorluğu ise 1206 yılında Cengiz Han tarafından kurulmuştur. 16. ve 17. yüzyıllarda Moğollar Tibet Budizmi'nden etkilenmişlerdir. 17. yüzyılın sonlarında, Moğolistan'nın büyük bir kısmı Qing Hanedanı'nın yönetimi altına girmiştir. 1911 yılında Qing Hanedanı'nın yıkılışı sırasında, Moğolistan bağımsızlığını ilan etmiş, fakat 1921 yılına kadar de-facto bağımsızlığını kabul ettirmekle ve 1945 yılına kadar uluslararası tanınmayı kazanmakla uğraşmak zorunda kalmıştır. Sonuç olarak güçlü Rus ve Sovyet kuvvetlerine maruz kalmıştır. 1924 yılında Moğol Halk Cumhuriyeti ilan edilmiş ve Moğol politikası aynı dönemdeki Sovyet politikasını takip etmiştir. 1989 yılının sonlarında Doğu Avrupa'daki komünist rejimlerinin çökmesinin ardından 1990 yılının başlarında Moğolistan'da Demokratik Devrim gerçekleşmiştir. Böylece Moğolistan'da çok partili sistem başlamış, 1992'de yeni bir anayasa kabul edilmiş ve serbest piyasa ekonomisine geçilmiştir.

Yüzölçümü 1,564,116 kilometre kare, nüfusu 2.9 milyon civarı olan Moğolistan, en büyük yüzölçüme sahip dokuzuncu ülke ve en seyrek nüfuslu ülkedir. Ayrıca Kazakistan'dan sonra denize kıyısı olmayan en büyük ikinci ülkedir. Ülke çok az ekilebilir toprağa sahiptir. Topraklarının çoğu bozkırdır. Kuzey ve batıda dağlar vardır ve güneyde Gobi Çölü vardır. Yaklaşık olarak 2.9 milyonluk nüfusun % 30'u göçebe veya yarı göçebedir. Nüfusunun çoğunluğu Moğol olup, halkın dini Tibet Budizmi'dir. Moğollar dışında Kazaklar ve Tuvalar ülkede yaşamaktadır. Bu halklar genellikle batıdadır.

Tarih
Önemli tarih öncesi mevkiler Hovd İli'nde bulunan Kuzey Mavi Mağarası'ndaki[1] ve Bayanhongor İli'nde bulunan Beyaz Mağara'daki eski taş çağından kalma mağara resimleridir. Dornod İli'nde cilalı taş devriden kalma tarım yerleşimleri bulunmuştur.
Moğol kökenli devletler olarak 12. yüzyılın başına kadar, Büyük Hun İmparatorluğu, Apar (Avar, Juan-Juan), Göktürk, Uygur, Karahitay devletleri hâkim oldu. Cengiz Han'ın birleştirip örgütlediği kabîlelerle, 1206’te Moğolistan’da ilk Moğol Devleti (Moğollar) kuruldu. Cengiz Han, 1227’de öldü. On yedinci yüzyılda Çarlık Rusyası, bölgeyi kontrolüne almak için girişimlere başladı. On sekizinci yüzyılda Moğolistan’da Rus ve Çin yanlılarının mücâdelesi başladı. Moğol prenseslerinin Çinliler gibi yaşaması Moğolistan’da milliyetçilik akımının başlamasına neden oldu. Katolik misyonerlerinin faaliyetleriyle Moğolistan’da Hıristiyanlaşma başladı. Misyonerler Uzak Doğu’da dayanak noktası elde etmek ümidiyle Moğolistan’ın bağımsızlığını desteklediler. Bağımsızlık düşüncesi yayıldı. 1912’de Çin’de Mançu hânedanının yıkılmasıyla Moğol prensleri Rusların da yardımıyla Moğolistan’ın bağımsızlığını ilân ettiler. Çinlilerle mücâdeleye girişen  Moğollar, 1915’te Çin’e de bağımsızlıklarını tanıttılar.
Çin-Japon Savaşında Moğolistan’da yeraltı faaliyetiyle komünist hareket başlatıldı. Japonya’nın Kuzey Çin’e girmesiyle 1935-1937’de Moğolistan da işgâle uğrayarak, mahallî muhtar bölgeler kuruldu. 1945’te II. Dünya Savaşının bitmesiyle ülkedeki bağımsızlık yanlısı örgütler faaliyetlerini komünizm paralelinde devam ettirdiler. Komünizme karşı mücâdele eden örgütlerin zayıflatılmasıyla İç Moğolistan, Çin’in hâkimiyetinde muhtar hâle getirildi. II. Dünya Savaşından sonra dış Moğolistan’da, ABD ve İngiltere’nin tavsiyesiyle, Moğolistan Halk Cumhuriyeti kuruldu. 20 Ekim 1945’te referandumla bağımsızlığını ilân eden Moğolistan, önce Milliyetçi Çin tarafından tanındı. 1946’da Moğolistan Halk Cumhuriyeti ile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği aralarında ittifak imzalandı. 1961’de Birleşmiş Milletler Örgütüne kabul edildi. Sovyetler Birliği'ndeki ve Doğu Avrupa’daki komünist yönetimlerinin çöküşü komünizmle yönetilen Moğolistan’ı da etkiledi. 1990’da çok partili sisteme geçilerek; ekonomik, sosyal ve siyasal reformlar yapıldı. Temmuz 1990 ilk çok partili seçimler yapıldı. Moğolistan’da bulunan Rus birlikleri yapılan anlaşma sonucu geri çekildi.
Fizikî yapı

Moğolistanın Fizikî yapısı
Moğolistan Halk Cumhûriyetinin arâzisinin büyük bölümü yayla görünümündedir. Yalnız ülkenin güneydoğusunda Gobi Çölü yer alır. Devletin doğudan batıya uzunluğu 2367 km, kuzeyden güneye ise 1258 kilometredir. Ortalama yüksekliği 1580 m olan bu dağlık ülkenin kuzey batısı güneydoğuya nazaran daha yüksektir.
Ülkenin içinde ve sınırlarında birçok dağ silsilesi yer alır. Rusya ile kuzeybatı sınırı boyunca Tanno-Ola Sıradağları yükselir. Kuzeydoğuda Kentei Dağları vardır. Ülkenin batı iç kısmında Hangay Dağları yer alır. Moğolistan ve Gobi Altayları batıdan güneydoğuya doğru Çin sınırı yakınlarına kadar uzanır. Altayların en yüksek zirvesi olan 4653 m yüksekliğindeki Tabun Boğdo, kuzeybatıda ilk silsile üzerinde bulunur.
Kuzeydeki nehir vâdileri, bilhassa Selenga ve Orkun verimlidir. Kerulen Vâdisi, Doğu Moğolistan’a doğru geniş bir anayol meydana getirir. Çok sayıda tuz gölleri ve denize çıkışı olmayan nehirleriyle ülke topraklarının üçte ikisi, İç Asya’da suyunu dışarı akıtmayan havzada yer alır. Sâdece Kerulen ve Onon nehirleri Büyük Okyanus'a dökülür. Ülkenin belli başlı gölleri: Ubas Nor, Hara Usu, Airik Nor, Kirgis Nor ve Hubsugul’dur.

İklim
Moğolistan’ın büyük bölümünde, az yağış ve büyük sıcaklık değişikliklerine sâhip, sert bir kara iklimi hüküm sürer. Ekseriya yaz yağmurları şeklinde olan yağış, ülkenin değişik kısımlarında yılda 100 ilâ 300 mm arasında değişir. Aşırı soğukla gelen hafif kar, ülkenin kuzey kısmında devamlı donmuş olarak kalan, önemli bir kuşağı meydana getirir. Sıcaklık farkı oldukça büyüktür. Ulan Bator’da ocak ayındaki sıcaklık ortalaması -28 °C, temmuz ayındaki ise 18 °C’dir. En yüksek ve en düşük sıcaklıklar daha da büyüktür. Kışın ırmaklar ve göller donar. Kuvvetli toz ve kum fırtınaları görülür.
Doğal kaynaklar
Gobi hâriç, Moğolistan’ın büyük bölümü hayvancılığa imkân veren çimenlik ve çayır hâlindedir. Dağlar, kuzey batıdaki hâriç, genellikle çıplaktır (ağaçsızdır). Ülkenin çoğu bölgelerinde vahşî hayvanlar bulunur. Bunlardan bol miktarda bulunan büyük memeli hayvanlar arasında koyun, geyik, ren geyiği (bilhassa Hubsugul Gölü çevresinde) bâzı vahşî deve ve atlar sayılabilir. Her yerde bulunan dağ sıçanı (marmota) sistemli olarak kürkü için avlanır. Moğol Paleontolojistlerinin yaptığı keşifler, ülkede bol miktarda dinozor fosilleri bulunduğunu göstermektedir. Maden kömürü, tungsten, bakır, molibden, altın, kalay ülkenin yeraltı zenginliklerini teşkil eder. Moğolistan bakır bakımından Asya’da birinci, dünyada ilk on sırada yer alır.
İdari yapı
Moğolistan 21 tane aymaga (Moğolca:?????) bölünmüş durumdadır. Aymaglar ise sum denilen yönetim birimlerine ayrılmıştır. Ülkede 315 tane sum vardır. Ülkenin başkenti Ulan Batur hot denilen yönetim birimi ile yönetilmektedir.

Nüfus ve sosyal hayat

3.200.000’lik Moğolistan nüfusunun %80’nini Halha Moğolları, %8’ini diğer Moğollar, %5’ini Kazaklar, kalanını Tuvalar gibi diğer Türk halkları, Ruslar ve Çinliler meydana getirir.
Moğolların belirgin özellikleri, brekasefalik kafatası, düz koyu saçlı, elmacık kemikleri çıkık, seyrek sakal, ucu kalkık ve basık burun, küçük ve batık, hafif çekik ve ela, kahve gözler, kısa boylu geniş yapılıdırlar.Zamanında Türk ve Moğol boyları bir arada yaşadıklarından dolayı birbirine benzeyen bir tip yapısı oluşmuştur. Türklere en yakın millet oldukları kanısı yaygındır.

En kalabalık Moğol azınlık grupları, batı eyâletlerinde yaşayan Oryatlar ve Ulan Bator’un kuzeyinden îtibâren Sovyet sınırına kadar, esas olarak Selenge Vâdisinde oturan Buryatlardır. Güneydoğuda Dariganga Moğolları, kuzeybatıda Hubsugul Gölü yakınında Darhat Moğolları vardır.
Kazak Türkleri, Moğol olmayan en kalabalık azınlık grubu olup ülkenin batı kesiminde muhtar bir arâziye sâhiptirler. Sınırlı sayıdaki Ruslar, Ulaanbaatar ve diğer yerleşim merkezlerinde bulunur. 10.000 civârındaki Çinli nüfus, ülkenin inşâat sektöründe önemli rol oynar.
Hızla şehirleşmekte olan Moğolistan’ın nüfûsunun günümüzde % 61,2’si şehirlerde yaşar. Geri kalanın çoğunluğu mevsimden mevsime göç eden göçebeler hâlindedirler. Göçebelerin "ger" adı verilen çadırları bulunur.
Moğollar arasında en yaygın spor güreştir. Okçuluk ve at yarışlarının da yaygın olduğu ülkede, çocuklara küçük yaşta ata binmesini öğretirler.
Moğolistan'da din olarak Budizm yaygın olmasına rağmen Hristyanlık, İslam ve Şamanizm de kabul edilmektedir. Türklerin çoğunluğu Müslümandır.
Moğolistan'da çeşitli lehçeler konuşulur. En önemlisi Halhaların konuştuğu ve diğer bütün Moğollar tarafından anlaşılan moğolcadır. Moğolca resmî lisan olarak kullanılır ve kiril alfâbesiyle yazılır. Okullarda Rusça ve İngilizce başlıca yabancı dil olarak öğretilir. Okuma-yazma oranı % 98’tir.
Siyasi hayat
Ülke yönetiminde komünizm hâkim ise de Sovyetler Birliğinde başlayan Glasnost hareketi bu ülkeye de yansıdı. Tek partili düzene son verilmesi için Aralık 1988’de başlayan mitingler Ocak 1990’a kadar sürdü. Birçok siyasi parti kuruldu. Şimdiye kadar iktidarda olan Moğolistan Devrimci Halk Partisi, kendi bünyesinde büyük değişiklikler yaptı. Anayasa değiştirilerek parlamenter sistemi kabul edildi ve bir bölümü nispî temsille seçilen 50 üyeli sürekli yasama organı niteliğindeki Küçük Hural kuruldu. Büyük Hural ise 430 sandalyeden meydana geliyordu. Temmuz 1990’da yapılan seçimleri iç bünyesinde büyük değişiklik yapan MDHP, büyük çoğunlukla kazandı. Cumhurbaşkanı halk tarafından seçilir.
Moğolistan 21 eyalete ayrılır. Seçimler 4 senede bir yapılır. Seçmen yaşı 18’dir. Adlî işler, üyeleri dört yıllık süreyle Büyük Halk Meclisince seçilen, Anayasa Mahkemesince yürütülür. Meclisi 76 üyelidir.
Bütün erkek vatandaşlar, günümüzde 290.000 kişilik kuvvete ulaşan İhtilalci Halk Ordusunda askerlik yapmaya mecburdur.
Ekonomi
Eski Sovyetler Birliğine bağlı bir ekonomik yapı gösteren Moğolistan’da 1990’dan sonra ekonomik yapıda büyük değişiklik yapılan Moğolistan’da devlet işletmeleri aşamalı olarak özelleştirilmeye başlandı ve serbest pazar ekonomisine geçildi. 1931’de başarısız olarak kolektivizasyona girişilmiş ancak, 1950’de tamamlanmıştır. Bununla berâber çiftlik hayvanlarının % 20’si hâlâ özel teşebbüsün elindedir. Buğdayın çoğu kolhoz adı verilen devlet çiftliklerinde yetiştirilmekte, fakat hayvan yemi, şimdi solhoz adı verilen kollektif çiftliklerde üretilmektedir.
Moğolistan’da hafif sanayi, ülkenin her tarafında mevcuttur. Sanayisi esas îtibâriyle gıda, tekstil, kimyâ ve çimentoya dayanır. Yeni kurulan Darhan şehri, un fabrikası, depolama ve önemli ölçüde hafif sanâyiye sâhiptir. Ulan Batur’da, et paketleme ve hafif îmâlât sanâyi mevcuttur. Erdenet şehrinde Asya’da birinci, dünyâda ilk on sırada yer alan bakır mâdenleri işletilmektedir. Mâden kömürü ülke ihtiyaçlarını karşılamada kullanılmaktadır.
Et ürünleri ve yün, esas îtibâriyle Rusya’ya giden önemli ihraç ürünleridir. Erdenet şehrindeki bütün bakır ve molibden üretimi Moğol-Rus ticâretini dengelemeyi amaçlamıştır. Moğolistan Rusya’ya ayrıca kalsiyum flörür satmaktadır. İhraç ürünlerinin % 75’i de Rusya’ya gitmektedir. Artik ithalat ve ihracatin buyuk cogunlugu Çine yapilmaktadir.
1956’da açılan ve Moğolistan ötesine giden demiryolu, ülkenin modern nakliyat anayoludur. Ulan Batur’u Sibirya ötesine giden anahatta bağlayan kuzey kısmı, yükün büyük kısmını taşır. Doğu Moğolistan’da 1930’larda askerî maksatlarla inşâ edilmiş kısa demiryolları vardır. Fakat Moğolistan arâzisi ulaşıma imkân vermemektedir.
Rusya Cumhuriyeti Havayolları, Moskova ile Ulan Batur arasında direk uçuşlar yapmaktadır. Ülkenin iç havayolları başşehirle bütün eyaletler arasında bağlantı sağlar. Selenga Nehri ile Hubsugul Gölünde gemi ve mavnalar işlemektedir.

Posted in: Ülkeler