Güneş Tutulması

Bir çok kişinin ilköğretim yıllarından beri en iyi bildiği doğa olaylarından birisi muhtemel güneş tutulmasıdır. Ay, Güneş ile Dünya arasına girdiğinde, güneş ışınlarının bir kısmını veya tamamını engeller ve Güneş tutulması gerçekleşir. 10 Haziran Perşembe günü saat 13.53 ‘te de halkalı Güneş tutulması gerçekleşti. Merak edenlere en baştan söyleyelim. Bu tutulma ne yazık ki Türkiye’den izlenemedi. Ancak yine de izleme şansı olanların yayınlayacağı birbirinden güzel fotoğraflara muhtemelen rastlayacağız. Bu vesileyle, bilgilerinizi tazelemek ve arka planda neler olup bittiğini anımsamak isteyebilirsiniz.

Hepimiz Dünya’nın Güneş’in etrafında döndüğünü, Ay’ın ise Dünya’nın etrafında döndüğünü biliyoruz. Her ikisi de bunu yörünge olarak adlandırılan eliptik yollarda yaparlar. Bu gök cisimleri dönüşleri sırasında arada bir düz bir çizgide sıralanırlar. Bu da Güneş veya Ay tutulmalarına neden olur. Güneş tutulması, ancak Ay’ın yeni ay evresinde gerçekleşir. Ay, Dünya ile Güneş arasından geçerken ve üç cisim düz bir çizgide olduklarında, Ay, Dünya’ya iki tür gölge düşürür. Daha küçük, daha koyu gölgeye Umbra, daha açık, daha büyük gölgeye ise Penumbra denir.

Umbra, Güneş ışığının tamamen engellendiği küçük bir bölümdür.
Penumbra ise, Güneş ışığının belli bir miktar engellendiği yarı gölge durumudur

Bu nedenle, Dünya yüzeyinde nerede durduğunuza bağlı olarak aynı güneş tutulması olayını farklı şekillerde görebilirsiniz. Ortalama olarak, yaklaşık her 18 ayda bir Dünya’nın bir yerinde tam bir tutulma meydana gelir.

Güneş Tutulması Türleri

Güneş tutulmaları, parçalı, halkalı, tam ve hibrit olmak üzere dört biçimde oluşur. Her biri Dünya ve Ay’ın bulunduğu uzaklık ve konum ile doğrudan bağlantılıdır. Kısmi tutulma sırasında Güneşin bir kısmı daima görünürde kalır. Güneşin ne kadarının görüş alanında kalacağı belirli koşullara bağlıdır.

Ay ve Güneş tam olarak Dünya ile aynı hizada olduğunda, ancak Ay’ın görünen boyutu Güneş’ten daha küçük olduğunda halkalı bir tutulma meydana gelir. Ay’ın çapı, Güneş’in ışıkyuvarının çapının yaklaşık 400’de biridir. Ancak Ay’ın Dünya’ya uzaklığı, Güneş’in uzaklığının yine yaklaşık 400’de biridir. Bu yüzden Ay’ın Dünya’dan görünür büyüklüğü Güneş ile yaklaşık olarak aynıdır. Ancak gerek Dünya’nın Güneş çevresindeki, gerekse Ay’ın Dünya çevresindeki yörüngeleri tam daire olmadığından, Ay Güneş’i tam olarak örtmez. Bu durumda, Güneş’in diskinin Ay örtülmeyen kısmı, Dünya’dan halka şeklinde gözlemlenir.

(Fotoğraf: National Geographic)

Ay, Güneş’i tamamen kapladığında ve Dünya’dan görülebilen sadece soluk bir güneş koronası bıraktığında ise tam bir güneş tutulması meydana gelir. Tam Güneş tutulması sırasında umbra içerisinde bulunan bölgelerde Güneş tamamen gölgelenir. Hibrit Güneş tutulması ise tutulmanın Dünya yüzeyinin bazı bölgelerinde tam, bazı bölgelerinde halkalı olarak gözlenmesi demektir. Hibrit tutulmalar nadir oluşur.

 

Güneş Tutulmaları Ne Sıklıkla Gerçekleşir?

Yazının bu noktasında gök cisimleri oldukça sık aynı çizgide olduklarına göre neden her ay güneş/ay tutulması olmuyor? sorusu aklınıza gelebilir. Bunun nedeni Dünya’nın Güneş çevresindeki dönüş düzlemiyle Ay’ın Dünya çevresindeki dönüş düzlemi arasında 5.145 derece kadar fark olmasıdır. Bu sebepten tutulmaların çoğunda üç cisim düşey düzlemde aynı hizada değildir. Ayrıca hizalanmalar gelişigüzel gerçekleşmez, belirli bir zaman aralığından sonra bir tutulma kendini tekrar eder. Bu aralığa Saros döngüsü denir. Saros döngüsü tutulma sırasında hem yatay hem de düşey düzlemdeki konumların aynı olduğu iki tutulma arasındaki süredir. Babillilerin hesaplarına göre oluşan bir tutulma, 6586 gün sonra aynı fiziksel karakter altında tekrarlanmaktadır. Bu süre yaklaşık olarak 18 yıl 11 gündür. Babillilerden sonra hüküm süren Keldaniler’de e yaptıkları hesaplardan, bu sürenin 6585.3 gün (∼ 18 yıl 11 gün 8 saat) olduğunu hesaplamışlar ve bu süreye “Saros” adını vermişlerdir. Konunun detayları bu yazının kapsamını aşacağı için merak edenlerin bu yazıya göz atmaları önerilir.

Tutulmayı bizler Türkiye’de izleyemesek de yine de hatırlatalım. Güneşe çıplak gözle bakmak güneş retinopatisi olarak bilinen ve görmeye kalıcı hasar veren bir duruma sebep olabilir. Ayrıca normal güneş gözlüklerinin, renkli camların da gözlerinizi güneşten korumayacağını unutmayın. Bu doğa olayını gözlemlemek için güneşin zararlı ultraviyole ve kızılötesi ışınlarını engelleyen güneş tutulması gözlükleri kullanılmalıdır. Hiç risk almadan tutulmayı izlemek için Bilgisayar ekranınızdan canlı etkinlikler aracılığı ile bu keyifli olaya şahit olabilirsiniz.

Posted in: Bilgi Dünyası, Bilim-Teknoloji, Uzay