Muş

 Muş, Türkiye Cumhuriyeti'nin Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer alan bir ildir.

. Çavuş Dağı'nın kuzeydoğu eteklerinde kurulmuş olan kentin tarihsel çekirdeği kalenin çevresidir. İstasyonun yer aldığı Muş Ovası'na doğru sekiler halinde gelişen kentin eski ve yeni kısımları arasında 200 metre yükseklik farkı vardır.

Muş ovası'nın kenarında kurulan bu Doğu Anadolu Bölgesi şehri, lalesi ve üzümü ile tanınır. Kent ve daha çok il Selçuklu dönemi eserleri; Malazgirt Savaşı ve Alparslan ile özdeşleşmiştir.

Muş şehri, 1929 yılında Bitlis vilayetinden ayrılarak müstakil bir il olarak, il merkezi konumu haline gelmiştir. 2008 yılı itibarıyla merkez nüfusu 70 bin dolaylarındadır. Coğrafi açıdan, Doğu Anadolu Bölgesi'nin Yukarı Murat-Van Bölümü içerisinde yer alır. Muş ili ve şehri ayrıca Doğu Anadolu Bölgesi Kalkınma Projesi içinde yer almaktadır.

Muş merkez ilçesi, kuzeyden Varto; doğudan Bulanık, Hasköy ve Korkut ile komşudur. Malazgirt ilçesi ile sınırı yoktur. Solhan ve Kulp ile de sınırdaştır.

Merkez, Bulanık, Malazgirt, Varto, Hasköy ve Korkut ilçeleri ile birlikte, Muş İli Nüfusu: 406.501'dir. (2016 sonu). Geçimini genellikle tarım ve hayvancılık ile sağlayan halkın büyük bir bölümü köylerde ikamet etmektedir. İl merkezinin denizden yüksekliği: 1334 m.'dir.

Muş isminin nereden geldiğine yönelik farklı tezler vardır. Ancak bunlardan en çok kabul göreni, Muşkilerden geldiğine yönelik olanıdır. Muşki kavmi, Muş güneyi dağlarında barınmışlar ve kuvvetli bir ihtimalle de bugün Kızıl Ziyaret tepesinde bulunan kaleyi de onlar yapmışlardır. Bu kale daha sonra I. Süleyman tarafından yıkılmıştır. Muş çevresinde bulunan birçok tarihi eserde Muşkilerin alameti olduğu söylenen yonca kabartmasına rastlamak mümkündür.

Muş isminin nereden geldiğine yönelik farklı tezler vardır. Ancak bunlardan en çok kabul göreni, Muşkilerden geldiğine yönelik olanıdır. Muşki kavmi, Muş güneyi dağlarında barınmışlar ve kuvvetli bir ihtimalle de bugün Kızıl Ziyaret tepesinde bulunan kaleyi de onlar yapmışlardır. Bu kale daha sonra I. Süleyman tarafından yıkılmıştır. Muş çevresinde bulunan birçok tarihi eserde Muşkilerin alameti olduğu söylenen yonca kabartmasına rastlamak mümkündür.

MUŞ'UN TARİHİ

İLK ÇAĞDA

Muş’un  ilk çağ tarihi Urartu’larla başlar, ne var ki Muş’un dahil olduğu Doğu  Anadolu’nun yüksek düzlüklerindeki M.Ö. II.bin’e ait yerleşmeleri, henüz  yeterince gün ışığına çıkarılamadığından, Urartu’ların atalarının kimler olduğu  kesin olarak bilinmemektedir.

 

Doğu  Anadolu’nun bilinmeyenlerle dolu karanlık tarihi dönemleri, Asur kaynakları ve  kitabeleriyle bir ölçüde aydınlanmıştır. İlk çiviyazılı kaynaklar Asur Kralı 1.  Salmanassar (M.Ö.1274-1245) dönemine aittir. Asur kaynaklarına göre Doğu  Anadolu’nun dağlık yörelerinde Nairi Konfederasyonu adı altında birbirinden  bağımsız küçük beylikler vardı. Asurluların baskısı altında yaşayan bu  beylikler 1. Salmanassardan önceki Asur kralının ölümünü fırsat bilerek ayaklandılar.  1. Salmanassar bu başkaldırıyı bastırmak amacıyla Urartu topraklarına girdi.  Asur’luların Urartu-Nairi ayaklanmalarına karşı giriştiği saldırılar  aralıklarla 400 yıl kadar sürdü.

 

Urartu’ların tarih sahnesine  çıkışları M.Ö. XIII. YY’a rastlamakla birlikte devlet olarak teşkilatlanmaları  MÖ. IX. YY.’dadır. Önceleri dağınık  bir  konfederasyon durumunda  olan Urartu’lar  Asur Kralı III. Salmanassar’ın çağdaşı olan ilk Urartu Kralı Aramu (MÖ.850-840)  dan sonra birleşik bir krallık durumuna geldiler.

 

Urartu devletinin gerçek kurucusu Aramu’dan sonra kral  olan I. Sarduri (MÖ.840-830) dir. Kral İşpuini dönemi (MÖ.830-810) Urartuların  büyük bayındırlık işlerine giriştikleri, Menuas dönemi (MÖ. 810-786) Urartu  devletinin Ön Asya’nın en güçlü devleti durumuna geldiği ve devletin egemenlik  alanının genişlediği dönemdir. MÖ. VIII. YY. ortalarında, Urartu Devletinin  egemenliği tüm Doğu Anadolu Bölgesine yayıldı. 1. Argişti (MÖ. 786-764) den  sonra yerine geçen oğlu II. Sarduri’nin dönemi (MÖ. 764-735) Urartu Devletinin  zirvesi sayılmaktadır. Muş Varto’ nun Kayalıdere mevkiinde 1965’te yapılan  kazılarda ortaya çıkarılan Urartu kalesi bu Kralın dönemine aittir.

 

Urartu  Devletinin  bundan sonraki tarihi  Asurlular, Kimmerler ve İskitlerin bitmez tükenmez saldırılarıyla sürdü, Urartu  Devleti, MÖ. 585’te İskid akınları sonunda yıkıldı.

 

Muş’un  Urartu Devleti için önemi krallığın batı yolunun önemli bir merkezi durumunda olmasından  geliyordu. Başkent Tuşpa’dan batıya giden yol Malazgirt Ovasını geçtikten sonra  Murat Irmağı vadisi boyunca Varto’nun güneyinden Muş Ovasına varıyor. Buradan  batıya yöneliyor, Bingöl üstünden Elazığ-Malatya yolu ile de Orta Anadolu ve  Kuzey Suriye’ye uzanıyordu.

 

Muş’un  ilk çağ tarihinde Urartular’ı Medler takip etti. Günümüz İran Azerbaycan’ında  yaşamakta olan Medler, Asur Devleti’ni ortadan kaldırdıktan (MÖ 609) sonra Muş  Ovası’na yöneldiler. Medler, Kimmer-İskit saldırılarından yorgun düşen Urartu  Devleti’ni, tarih sahnesinden silmekte zorlukla karşılaşmadılar. Ne var ki,  Medler’in Doğu Anadolu’daki hâkimiyetleri fazla uzun sürmedi. Persler, Med  ordusunu yenerek (M.Ö. 550) bu devleti ortadan kaldırdılar.

 

Persler’in Doğu Anadolu’daki hâkimiyetleri yaklaşık 200 yüzyıl kadar sürdü. Persler,  I.Dareios zamanında güçlerinin zirvesine çıktılar. Muş ve çevresi Pers hâkimiyetinde  Babil Büyük Satraplığı içinde yer aldı Pers döneminin en önemli gelişmesi,  İmparator II. Artakserkses’e karşı baş kaldıran küçük kardeşi Kiros’un, savaşı  kaybetmesi ve “Onbinler” diye anılan yenik ordusuyla ünlü Anabasis yürüyüşünü  gerçekleştirmesidir. (MÖ 401) “Onbinler” Aras ve Kelkit vadilerine doğru  çekilirken Bingöl ile Muş arasındaki alanları geçmişlerdir. Bu ordunun  çekilişini yöneten Yunanlı komutan ve tarihçi Ksenofon, Muş ve çevre  yaylalarında yaşayan halkın oymak hayatı sürdürdüğünü, ordusuna buğday, arpa,  sebze, et ve binek atı sağladığını anlatır.

 

Muş ve  çevresi, uzun yüzyıllar Romalıların, Partların ve Ermeni derebeylerinin hâkimiyet  mücadelelerine sahne oldu. Doğu Anadolu’nun bu bölgesi adı geçen devletler arasında  sık sık el değiştirmesine rağmen, bu mücadelelerden üstün çıkan taraf Partlar  oldu, Roma İmparatorluğu’nun üstünlüğü hiçbir zaman kalıcı olmadı. Partlar’la, Romalılar  arasındaki bitmez tükenmez savaşların sonuncusu 215-216’da gerçekleşti. Roma  İmparatoru Macrinus, Nisibis, (bugünkü Nusaybin)’i bırakarak geri çekilince,  Güney Doğu Anadolu’dan Fırat’ın batısına kadar olan Roma hakimiyeti sona erdi .

 

Part  ve Pers kökenli Sasani hanedanından gelen I.Ardeşir’in İran’da kurduğu Sasaniler  Devleti (MS 226), Doğu Anadolu’nun tarihinde yeni bir güç olarak ortaya çıktı.  Sasaniler, çok kısa bir süre içinde hâkimiyet alanlarını genişleterek Roma  İmparatorluğunun en büyük rakipleri oldular. Geçmiş Yüzyıllardaki Roma Part mücadeleleri  yerini artık Roma-Sasani mücadelelerine bırakmıştı.

 

Sasani’lerin  hâkimiyeti yaklaşık 400 yıl sürdü. Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılmasıyla  ilkçağ sona erdiğinde Doğu Anadolu, bu kez uzun yıllar sürecek Bizans-Sasani  mücadelelerine sahne olacaktı.

 

ORTA ÇAĞDA MUŞ

 

Muş ve çevresindeki Sasani hâkimiyeti İmparator Heraklios döneminde Bizans Ordularının  Sasani kralı Şahbaraz’ı yenmesiyle sona erdi. Bu arada, VII. yy başında gelişen  Arap akınları sırasında Arap komutanlarından Saad ibn Vakkas, Sasani ordusunu bozguna  uğratınca (637), Sasani devleti de çöktü. Araplar Muş’un güneyine kadar  gelmelerine rağmen Muş ve çevresine Bizans ordusu sahip çıktı.

Muş ve  çevresi Arap akınları döneminden başlayarak Türklerin Bizans ordusunu  Malazgirt’te bozguna uğratmasına kadar (1071) Bizans hâkimiyetinde, Taron  (Taran) Theması idari bölgesinde yer aldı.  Bölge bütün ortaçağ boyunca bu adla anıldı. Müslüman Arap ordularının  Anadolu’ya akınları 640’da başladı. Halife Ömer devrinin sonlarına doğru 641’de  İyaz bin Ganın komutasında Bir Arap ordusu Bitlis, Ahlat ve Muş’u aldı. Habib  bin Mesleme ve Salman bin Rabia bu bölgeye ikinci bir sefer düzenlediler. (642)  Ahlat ve çevresindeki beyleri idareleri altına aldılar. Ne var ki Arap  Müslümanlarının hakimiyeti sürekli olmadı sık sık kesintiye uğradı.

Muş,  Bitlis ve çevresi, Muaviye zamanında bir ara Bizans hâkimiyetine geçtiyse de  Emevi’ler yöreyi yeniden denetimleri altına almakta gecikmediler. Halife Abdulmelik zamanında Muhammet bin Mervan, Muş ve çevresini Diyarbakır Amirliğine bu amirliği de El Cezire Genel Valiliğine bağladı.

Muş ve  çevresi Emevi’lerden sonra Halifeliği ellerine geçiren Abbasilerin ilk  yıllarında Avasım Bölgesi sınırları içinde yer aldı. Sonraki yıllarda  Abbasilerin yöredeki hâkimiyetleri zayıflayınca Muş ve çevresi Bagradiler den  Bagrad adlı prensin yönetim merkezi oldu. Bagrad’ın Bağdat’a gönderilmesi  üzerine bu prensin yönetiminden hoşnut olmayan Muş’lular ayaklandılar.  Ayaklanma sırasında Vali Yusuf Bin Abi Said Al-Marvazi öldürüldü. Bu olaydan  sonra Muş Bagrat Krallığına bağlandı. X.yy’ın ikinci yarısı ile XI.yy’ın ilk  yarısında Muş, Ahlat ve çevresi doğuya doğru genişlemek isteyen Bizans  İmparatorluğu ile Doğu Anadolu’ ya hakim olan Abbasiler arasında sık sık el  değiştirdi.

Selçuklular  Dandanakan Savaşında (1040) Gaznelileri yenip bir devlet olarak tarih sahnesine  çıkınca Tuğrul Bey’in sultanlığı devrinde Abbasiler Selçukluların koruması  altına girdiler. Tuğrul Bey Selçukluların Doğu Anadolu’ya düzenledikleri  seferlerden birinde Malazgirt’i kuşattı (1054) Bu seferle birlikte Selçuklularla  Bizanslılar arasında Doğu Anadolu’daki hakimiyet mücadelesi başlamış oluyordu.

Sultan  Tuğrul Bey’in ölümünden sonra Selçukluların başına geçen Sultan Alparslan  Malazgirt Kalesini ele geçirip, Suriye’ye yönelince Bizanslılar Selçuklu  Türk’lerini kesin yenilgiye uğratmak için İmparator Diogenes komutasında büyük  bir orduyla Doğu Anadolu’ya bir sefer düzenlediler. Bizans Ordusu Malazgirt’i  kuşatıp, ele geçirdi ve kaledeki bütün Müslümanları kılıçtan geçirdi. Bizans  ordusunun Doğuya yöneldiğini haber alan Sultan Alparslan Güneye seferinden vaz  geçti. Hızla Anadolu’ya yöneldi. Malazgirt önlerine geldiğinde kalenin  Bizanslıların eline geçtiğini görünce savaş hazırlıklarına başladı. Romanos  Diogenes’e bir elçi yollayarak barış teklifinde bulundu. O yüzyılın en  kalabalık ordusunu toplamış olan İmparator, Sultan Alparslan’ın barış teklifini  reddetti.

Alparslan  Türklerin Turan diye anılan klasik savaş taktiğini uygulayarak ordusunu dörde  ayırdı. Bu taktiğe göre Selçuklu ordusu biri merkezde ikisi yanlarda, biride  merkezdeki birliklerin önünde olacak şekilde mevzilendi. Sultan Alparslan  Merkezdeki kuvvetin önündeki az sayıdaki birlikle birlikte saldırıya geçti. Bu  kuvvet kısa süren bir çatışmanın ardından yenilmiş görünerek geriye merkeze  doğru çekildi. Türklerin yenilgiye uğrayıp geri çekildikleri sanan Bizans  ordusu karşı saldırıya geçince sağ ve sol tarafta mevzilenmiş olan Selçuklu  kuvvetleri, Bizans ordusunun artlarına sarkarak kıskaç içine aldılar savaş kısa  sürede sona erdi. Bizans ordusu büyük kayıplar verdi. İmparator Romanos  Diogenes esir edildi. Sultan Alparslan Romanos Diogenes’le antlaşma yaptı ve  daha sonra onu serbest bıraktı.

Malazgirt  Savaşının sonuçları büyük oldu. Bu savaşla Anadolu’nun Türkleşmesi dönemi  başladı. Sultan Alparslan komutanlarından Anadolu içlerine seferler yapmalarını  istedi. Böylece Muş ve çevresi kesin olarak Türklerin hâkimiyeti altına girdi.

Muş ve  çevresi 1100 de Selçuklu hanedanlarından Melikşah’ın amcası Yakuti’nin oğlu  olan Kutbettin İsmail’in kölesi Sökmen El-Kutbi Ahlat’lıların daveti üzerine  Ahlat’a gelerek Van Gölü çevresinde Ahlatşahlar Beyliği’ni kurunca bu beyliğin  sınırları içerisine katıldı. Ahlatşahlar zamanında Muş, Malazgirt ve çevresi  tamamen Türkleşirken Muş’da doğunun kalkınmış ve zengin şehirleri arasında  yerini aldı. Muş ve çevresi Ahlatşahlar, Artuklular ve Eyyubilerin hâkimiyet  mücadeleleri sırasında birkaç defa el değiştirdi. 1191’de Eyyubi Meliki,  Malazgirt Kalesini kuşattı ve kaleyi mancınıklarda dövmeye başladı. Erzurum  Hükümdarı Saltuk’un kızı Mama Hatun, başında bulunduğu askeri kuvvetlerle  Ahlatşahların yardımına gelince kuşatma kaldırıldı. Muş ve çevresi, tekrar  Sökmenliler’in idaresine geçti. 1196’da Ahlatşahı Beg Timur’u öldürerek yerine  geçen kölesi ve damadı Aksungur, hükümdarın karısını ve oğlunu Muş Kalesine  hapsetti. Ahlatlılar Aksungurun ölümünden sonra Beg-Timur’un oğlu Muhammet’i  hapisten çıkararak 1197’de hükümdar ilan ettiler.

Ahlatşahlar’daki bu karışıklıklardan yararlanmak isteyen Suriye Eyyübileri’nden  Necmettin Eyyüb, Muş şehrini ele geçirince Ahlatşahlar’da Erzurum Meliki  Tuğrulşah’tan yardım istediler. Tuğrulşah, Eyyübileri Muş’tan çıkarıp  Ahlatşahlar’ın hükümdarı Balaban’i öldürerek bu ülkeye sahip olmak istediyse de  halk Tuğrulşaha ayaklandı. Tuğrulşah önce Malazgirt’e çekildi ve burada  da tutunamayarak Erzurum’a geri döndü. Muş ve  çevresi, Ahlatşahlar Devleti’nin 1207’de yıkılmasından sonra Necmettin  Eyyubi’nin eline geçti.

Necmettin Eyyübi Ahlat halkına kendisini kabul ettiremedi.  Ahlatşahlar ülkesi, Gürcüler’in baskınlarıyla  perişan edildi. Moğol tehlikesinden kaçan Celalettin Harzemşah Doğu Anadolu’ya  girdiği sırada Van, Ahlat,Erciş, Muş, Malazgirt ve Bitlis çevresi Suriye Eyyübileri’nin  kontrolü altında idi. Gürcüleri ezerek Ahlat’a gelen Harzemşah Celaleddin,  Ahlatı kuşattı ve o devirde Kutbet Al-Islam sıfatını taşıyan Ahlat’a girerek,  şehri üç gün boyunca yağmalattı. Bu arada Malazgirt ve Muş çevresi de bu  yağmadan kurtulamadı. Ahlatşahlar’ın bir kültür merkezi haline getirdiği belde  böylece, bir diğer Türk hükümdarı tarafından perişan edilmiş oldu. Harzemşah’ın  Islam Türk dünyasındaki yanlış politikası üzerine harekete geçen Anadolu  Selçuklu Sultanı Alaeddin Keykubat, 10 Ağustos 1230’da Yassıçemen’de  Harzemşah’ın ordusunu perişan etti. Harzemşah Celaleddin, kaçarken Dersim  Dağlarında öldürüldü. Muş ve çevresi Anadolu Selçuklu idaresi altına girdi.

Alaeddin Keykubat Iran üzerinden  gelen Moğol tehlikesine karşı topraklarını korumak için hazırlıklarda  bulunurken Moğollar’ın önünden kaçan Türkmenleri Malazgirt ve Muş çevresine  yerleştirerek bunlardan yararlanmayı düşündü. Malazgirt ve Muş Kalelerine  askerler yerleştirdi ve suları tamir ettirdi. Alaeddin Keykubat’ın ölümünden  sonra Anadolu Selçuklu Devletinde Alaeddinin yerini dolduracak değerli bir  devlet adamı çıkmayınca Moğollar hızla Doğu Anadolu’ya girdiler. 1243 Kösedağ  Savaşıyla Anadolu tamamen Moğollar’ın egemenliğine girdi. Muş ve çevresi de  Moğol tahribat ve katliamına uğradı.

Muş ve Malazgirt Moğollar’dan sonra Iran, Doğu Anadolu ve Irak havalisinde kurulan  İlhanlılar Devleti’nin idaresine geçti. Ne var ki, Doğu Anadolu, hiçbir zaman  Ahlatşahlar zamanındaki zenginliğine ve kültür yüksekliğine ulaşamadı.  Ilhanlılar’ın Iran’da yıkılmasından sonra Muş ve çevresindeki Türkmenler.  Bağdat’ta hüküm süren Celayirliler’in hanı Sultan Üveys (1356-1357) zamanında  katliama uğradılar. Bu esnada Bu esnada Doğu Anadolu’da Karakoyun ve Akkoyun  Türkmenleri hâkimiyet kurmak için mücadeleye başladılar. Doğu Anadolu’ya hâkim  olan Karakoyunlu’lar zamanında Muş, bu beyliğin sınırları içerisinde kaldı.

Bu arada  İran üzerinden batıya doğru ilerleyen Timur tehlikesi ortaya çıktı. Timur’un  önünden kaçan Türkmen boyları Karakoyun’lu topraklarına girince Karakoyunlu  hükümdarınca Muş, Bulanık Malazgirt ve Varto’nun dağlık kesimlerine  yerleştirildiler. Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf, Timur’a karşı koyamayınca  Osmanlılara sığındı. Karakoyunlu topraklarına giren Timur girdiği her yerde  yaptığı gibi Muş ve Malazgirt’i de tahrip etti, halkı kılıçtan geçirdi. Evliya  Çelebi seyahatnamesinde Muş şehrinden bahsederken Timur’un Muş’ta yaptığı  tahribatın izlerinin hala mevcut olduğunu söyler.

Timur  Osmanlı Sultanı Yıldırım Beyazıt’ı l402 yılında Ankara savaşında mağlup edince Anadolu  tamamen Timur’un kontrolü altına geçti. Timur Çin seferine gitmek için  Anadolu’dan ayrıldıktan sonra Anadolu’da Osmanlı şehzadeleri arasında taht  kavgaları başladı. Doğu Anadolu’ya geri dönen Karakoyunlu Yusuf. Beyliğini  yeniden kurdu. Kara Yusuf’un ölümünden sonra Akkoyunlular Karakoyunluları  tehdit etmeye başladılar.

Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan ordusunu Muş Ovası’ nı doğudan çeviren  dağların gerisine gizleyerek Karakoyunlu hükümdarı Cihanşah ‘ı beklemeye  başladı. Pusudan habersiz ihtiyatsız hareket eden Cihanşah bir gece baskınında  ele geçirilip öldürüldü. Uzun Hasan böylece Karakoyunlu Devleti’nin çöküşüne  zemin hazırladı ve Doğu Anadolu’yu hâkimiyeti altına aldı.

Osmanlılarla komşu olan Akkoyunlu hükümdarı, bütün Anadolu’ya hâkim  olmak için Osmanlı Sultanı Fatih Sultan Mehmet’le 2 ağustos l473 ‘de  Otlukbeli’nde savaşa tutuştu. Uzun Hasan, bu savaşta yenilince ülkesi sarsıldı.  Uzun hasan,l478’de ölünce Akkoyunlular’da iç karışıklıklar baş gösterdi.  İran’da şeyh Seyfettin Erdebili neslinden şeyh Haydar’ın oğlu olan Şah İsmail,  İran ve Akkoyunluların toprakları üzerinde Safeviler Devleti’ni kurdu. Şah  İsmail’in annesi Alemşahbanu Uzun Hasan’ın kızıdır. Şii itikadını benimseyen Şah  İsmail, Doğu Anadolu ‘da sünni Türkmenlerin arasında katliama başladı.  Akkoyunlu Türkmenleri’yle Şah İsmail arasındaki mücadeleden en çok Doğu Anadolu  halkı acı çekti.

Muş ve  çevresi Ahlatşahlar yönetimindeyken tamamen Türkleşmiş ve Ahlatşahlar’ın imar  faaliyetleriyle de Doğu Anadolu’nun zengin yörelerinden biri haline gelmişti.  Marco Polo XIII  yy ortalarında Muş ve  Mardin’de pamuk baharat ve çeşitli kumaşların çok miktarda imal edildiğin  kaydeder Muş ve çevresi Moğolların ve Timur’un tahribatından bir hayli  etkilendi ve geriledi. Şehirleri terk eden Türkler köylere ve yaylalara doğru  çekilip çiftçiliği bırakarak hayvan beslemeye başladılar. Akkoyunlu Uzun Hasan  zamanında Uzun Hasanı ziyaret eden İtalyan elçisi Barbaro Muş’tan bahsederken  şehrin meskûn ve kalesinin müstahkem olduğundan söz eder.

 

YENİ ÇAĞDA MUŞ

 

Osmanlı  Sultanı II Beyazıt zamanında kuvvetlenen Şah İsmail Anadolu’da hâkimiyetinin  kurmaya çalışılırken aynı zamanda müritlerini de el altında Anadolu’nun çeşitli  yerlerine göndererek Osmanlılar aleyhine isyanlar çıkartmaya başladı. Şehzade  Yavuz Trabzon Valiliğinde bulunduğu yıllarda Şah İsmail’in durumu yakından  takip ederek tehlikenin farkına vardı. Babasıyla girdiği taht mücadelesinde  galip çıkıp Osmanlı tahtını ele geçirdiğinde ilk işi büyük bir orduyla Doğu  Anadolu’ya yürümek oldu. 23 Ağustos 1514’de Çaldıran’da Şah İsmail’i bozguna  uğrattı. Böylece Doğu Anadolu ve Tebriz Osmanlıların hâkimiyetine girdi.

Yavuz Sultan Selim Doğu Anadolu’da iken bu bölgedeki aşiretler İdris’i Bitlisi’nin önderliğinde Yavuz’un emrine  girdiler. Yavuz Sultan Selim Doğu Anadolu’yu İran’a karşı korumak için bu  aşiretleri birtakım derebeyliklere ayırarak onlara geniş imtiyazlar verdi bu  aşiretlerden İran’a karşı uç beyleri olarak yararlanmaya çalıştı.

Kanuni zamanında Safeviler Doğuya saldırıp Erzincan’a kadar olan yerleşim bölgelerinde  yağma ve katliama girişince Muş ve Malazgirt çevresi de tahrip oldu. Doğu  seferine çıkan Kanuni İran içlerine sefer yaptı ise de da Doğu Anadolu’daki  sınır çatışmaları Sultan IV Murat zamanında 1639 da yapılan Kasr’ı Şirin  antlaşmasına kadar devam etti.

Osmanlı Devletinin mülki taksimatında Muş ve çevresi bazen Van eyaletine bağlı sancak  merkezi bazen de eyaletin Bitlis Hanlığına bağlı bir nahiye oldu. Bitlis  hanlığının ortadan kalkmasından sonra Muş Erzurum eyaletine bağlı sancağın  merkezi olurken, Bitlis’te Muş’a bağlandı. 1700 yılları sonrasında Muş ve  çevresinde bir nevi babadan oğula geçen yerel paşalık vardı.

 

YAKIN ÇAĞDA MUŞ

 

Muşta yerel paşalık yapan Aleaddin paşa zamanında 1794’te İran şahı Doğu Anadolu’ya  girerek Muş ve Hınıs’ı yağmalattı. İran’lıların kışkırtmasıyla çıkan isyanları  bastırmak için harekete geçen Osmanlı Devleti yardımcı kuvvet olarak yerel  paşalardan asker toplarken Muş Beylerbeyi Aleaddin paşanın oğlu Emin paşadan da  yardım aldı ve isyancı aşiretler üzerine yürüdü. 1821 de Kaçar hanedanından  Fatih Ali Şahın veliahtı ve Iran şahı Abbas Mirza Doğu Anadolu’ya girerek Muş  ve çevresini yağmaladı.

1826’da Sultan II. Mahmut Yeniçeri Ocağını kaldırırken  Erzurum Eyaletinde Yeniçeri ağası olan Gürcü Osman Paşa, Muş Beylerbeyi Emin  paşa tarafından yakalanarak Varto’ya getirilip idam edildi. Bu esnada Doğu  Anadolu’daki yerel paşalar, nüfuslarını artırarak merkezi otoriteye karşı  ayaklanmaya başladılar. 1839’da ilan edilen Gülhane Hattı Hümayunu’ ile birlikte  yerel beyliklere son verilmeye başlandı. Muş’un Bağlar Köyü yakınındaki  Alaeddin Paşa oğullarının konağına hücum eden halk, konağı yağmaladı. Devlet  Muş’ta yerel paşalığa son vererek burayı Erzurum’a bağlı sancak merkezi haline  getirdi.

1889’da  II. Abdülhamit Doğu Anadolu’da sükûneti sağlamak ve doğudan gelecek Rus  tehlikesine karşı mahalli güçleri kullanmak için Hamidiye Alayları kurdurdu  Hamidiye alaylarının paşaları yöredeki aşiret ağalarından seçildi. Aşiret  ağalarının oğulları İstanbul’da açılan askeri okullarda eğitilerek Hamidiye  alaylarının başına getirildi. 1890’lı yıllardan itibaren Doğu Anadolu’da  Ermenilerin faaliyetleri başladı. Çeteler halinde hareket eden Ermeniler Muş,  Bulanık, Malazgirt ve Varto köylerinde katliama giriştiler. Hıristiyan ve  doğuda Rusların müttefikleri olmaları sebebiyle Ermeniler hem Avrupa âleminden  hem de Çarlık Rusya’sından yardım görerek komiteler kurmaya başladılar.  Dışarıdan Osmanlı Devletine baskı yaptırarak Doğu Anadolu’da bir Ermeni Devleti  kurmak için harekete geçtiler. Hamidiye alayları doğuya dışarıdan gelecek  tehlikelere karşı koymada yararlı olurken aşiret kavgalarında aynı başarıyı  gösteremediler. Muş, Malazgirt, Varto ve Bulanıkta aşiret kavgaları alevlendi  bazı Hamidiye alaylarının taraflı hareket etmesi üzerine yörede asayiş tamamen  bozuldu ve aşiretler arası çatışmalar yoğunlaştı.

XIX. yy’ın  sonları ve XX yy.ın ilk yıllarında Muş bölgesi harici teşviklerle körüklenen  Ermeni Taşnakları’nın ihtilal hareketine sahne oldu. 1894’de Sason ihtilalini  müteakip 1895 senesi içerisinde hükümetin kurduğu ve Erzurum’daki Fransa,  İngiltere ve Rus Konsoloslarının katıldığı bir heyet Muş’ta toplanarak isyanın sebeplerini  görüştü. 1901 senesinde Muş ovasında faaliyetlerde bulunan Ermeni çeteleri  köyleri yağmaladılar ve hükümet kuvvetleri ile çarpıştılar. 1905’teki Ermeni  baskınları Muş ve çevresine büyük zararlar verdi.

 

1.DÜNYA SAVAŞINDA MUŞ

 

1914’de 1. Dünya savaşlarında Osmanlı Ordusu’nun Kafkas seferi büyük hezimetle sonuçlandı. Rus orduları Doğu  Anadolu’yu işgal etmeğe başladı. 1915 yılında Ruslar Eleşkirt ve Pasinler  üzerinden Malazgirt’e doğru ilerlediler. Bundan cesaret alan Ermeniler Rus  işgalini kolaylaştırmak için Muş Varto ve Bulanık’ta Müslüman köylerine  baskınlar düzenlemeğe başladılar. Rusların desteklediği ermeni katliamlarından  korkan halk Elazığ ve Diyarbakır tarafına kaçmağa başladı. 1915 yılının Şubat  ayında Varto, 1916 yılında da Muş Rus ordusunun eline geçti. Rus ordusu  içerisinde gönüllü askerlik yapan Ermeniler asırlar boyu beraber yaşadıkları  Muş halkını katletmeğe başladılar. 1916 yılında Diyarbakır 16. Kolordu  Komutanlığına Çanakkale’de başarı kazanmış olan Mustafa Kemal Paşa atanınca buradaki  çatışmaların seyri değişti. Kısa zamanda toparlanmağa başlayan 2. Ordunun 16.  Kolordusuna ait 8 tümen Muş çevresinde toplanmış, gönüllülerle 3 Ağustosta  saldırıya geçti ve Kurtik dağları üzerinden Muş şehrine girdi. Rus birlikleri  kontrolleri altındaki köylerde katliam yaparak geri çekildiler. Ne var ki  Ruslar yeni birliklerin katılmasıyla yeniden saldırdılar ve Muş’a girdiler. Ama  Rus işgali fazla uzun sürmedi. Türk ordusu 1917 yılının bahar aylarında karşı  saldırıya geçerek 30 Nisan günü şehri Ruslardan geri almağa muvaffak oldu.

18  Ağustos 1917 de yapılan ateşkes antlaşmasına göre Ruslar Doğu Anadolu’dan  çekildiler. Ruslar çekilirken ordunun ağırlıklarını Ermenilere bırakarak onları  Türk’lere karşı harekete geçirmeğe çalıştılar.1. Dünya savaşının galipleri  Mondros Mütarekesi Wilson prensipleri ve Sevr antlaşmasında açıkça görüldüğü  gibi Doğuda Ermenilere devlet kurdurtmağa çalıştılar. Ermeniler de bu  toprakları ele geçirmek özellikle Wilson   prensiplerindeki maddeye göre bölgede çoğunluğu elde etmek için  katliamlara giriştiler. Muş ve çevresi de bu katliamlara maruz kaldı.

 

KURTULUŞ MÜCADELESİNDE MUŞ

 

Sevr  anlaşmasına dayanarak Doğuda devlet kurmak isteyen Ermeniler  teşkilatlandırdıkları komitelerle katliamlarına devam ederken, Anadolu’da işgal  edilmeye başlanmıştı. 19 Mayıs 1919’da Samsuna çıkan Mustafa Kemal Paşa Amasya  tamimini yayınladıktan sonra Erzurum’a geçti.   Bu sırada Doğu Anadolu halkı Ermeni katliamlarını durdurma ve Ermenilere  karşı mücadele kararı alırken civar vilayetlere dağılmış olan Muş halkı da  yeniden şehre dönmeye başladı. Ermenistan üzerinden Doğu Anadolu’ya giren  Ermeni orduları, Kazım Karabekir Paşa komutasındaki Türk ordusunca yenilgiye  uğratıldı. Gümrü Antlaşmasıyla da Doğu Anadolu işgal ve katliamlardan kurtuldu.

 

CUMHURİYET DÖNEMİNDE MUŞ

 

Cumhuriyetin  ilânından sonra yurtta kalkınma hamlesiyle birlikte önemli inkılâplar yapılmaya başlandı. Bu inkılâplara  tepki. Olarak Doğu Anadolu' da Şeyh Sait İsyanı patlak verdi. Bu isyanı  destekleyenlerin başında Ha-midiye Alayları'nın komutanlığını ya­pan ve doğuda büyük nüfuzu olan Halit Paşa  da bulunuyordu. Halit Paşa'nın Osmanlı  Devleti'nin çöküşü sırasında kurulan zararlı cemiyetler­den Kürt Teali  cemiyetiyle yakından ilişkisi vardı.  Hamidiye Alayları'nın gücüne güvenen Halit Paşa, dışar­dan da destek göreceğini umarak isyan etmek için yöre halkından kuv­vet toplamaya  başladı.   T.B.M.M. Bit­lis Mebusu Yusuf Ziya Bey'le anlaştı. Kendisi  Doğu Anadolu'da ayaklanır­ken bir yandan da  isyanının amacını diğer Cemiyeti  Akvama duyurarak olayı  milletlerarası mesele haline ge­tirmeye  çalıştı. Halit Paşa bu maksat­la Varto'nun Kereç  Köyü'nde aşiret ağalarıyla yaptığı  toplantıda umduğu desteği bulamadı. Bunun üzerine kendisine katılmayan ağaları, Ankara Hükümeti'ne  isyan etmiş gibi göster­meye çalıştı.  Aşiretler üzerine yaptığı baskınlarla  Varto ve Bulanık çevre­sinde yağmalama hareketlerinde bu­lundu. Olayın aslı anlaşılınca Halit Bey  Erzurum'a davet edilerek orada Kolordu  Divanı Muhasebat Komisyon Reisliği vazifesiyle alıkondu ve miralay rütbesi verildi. Erzurum'da siyasi  faaliyetlerine de­vam eden Halit Paşa bu  sefer şeyh­lere yanaşmayı denedi. Türkiye Cumhuriyeti'nin çıkarmış olduğu ka­nunları İslam'ın aleyhine  göstererek Şeyh Sait'in desteğini aldı. Pasinler depremi sebebiyle Erzurum'a gelen Mustafa Kemal Atatürk, Halit  Bey'in faaliyetlerini öğrenerek  tutuklanması­nı emretti. Bitlis Cezaevi'nden Şeyh Sait'le haberleşen  Halit Bey, isyanın bastırma emrini verdi.  5.2.1925'de Doğu Anadolu'da büyük bir  isyan çıktı. Şeyh Sait'in kuvvetleri  dört kola ayrılarak Doğu Anadolu'ya yayılırken dördüncü kol Muş, Varto, Malazgirt ve Göynük çevresini işgal etmeye çalıştı. Varto'yu ele geçiren isyancılar Muş'a ilerledilerse de  Muş Vali Vekili Sırrı Bey, halktan topladığı yardımcı kuvvetlerle Murat Köprüsü  civarında Şeyh Sait'in isyancılarını mağlup etti ve isyancıların Varto'ya geri çekilme­sini sağladı. Bu olaylar esnasında Halit Bey ve Yusuf Ziya, Bitlis Cezaevinde idam edildi. Dört ayrı  yerdeki isyanın üçü bastırılınca Şeyh Sait Varto'ya gelerek Bulanık  üzerinden İran'a geçmeye çalıştı. Şeyh Sait'in önderliğinde Muş'a doğru tekrar iler­leyen isyancılar, Muş-Varto arasında­ki tarihi Abdurrahman Paşa  Köprüsü üzerinde askeri kuvvetlere teslim ol­mak  zorunda kaldı. Böylelikle Muş halkının desteklemediği, ama Var­to'ya büyük zararlar vermiş olan Şeyh Sait isyanı sona erdi.

İklim

Bölgenin denize uzak ve yüksek olması nedeniyle karasal iklimin etkisi görülür. Çok geniş bir bölge olması ve yükseklik farklarına bağlı olarak iklim özellikleri farklılaşır

Ekonomi

Başlıca geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. İrili ufaklı fabrikalar da mevcuttur.

Nüfus

1893 yılı Osmanlı nüfus sayımına göre Muş Sancağı'nda yaşayan kişi sayısı 99.560 kişidir. Bunların çoğunluğu (%54) Ermenilerden oluşmaktadır. Muş'taki toplam Ermeni nüfusu 53.776 kişiyi bulmaktadır. Muş'taki Kürt ve Türk nüfusu ise toplam 42.647 kişidir (%43).

19. yüzyılın sonlarında çoğunluğunu Ermeniler'in oluşturduğu şehrin nüfusu 27 bin civarındaydı. Savaşlar ve kıtlık nedeniyle sürekli azalan bir nüfus seyri izleyen şehrin 1950'deki nüfusu 7.050'ydi. 1955'te 10.888'e, 1965'te 15.687'e, 1970'te 23.058'e yükselmiştir. Aniden yükselişe geçmesinin nedeni il merkezi olması nedeniyle ilçelerden ve özellikle Varto'dan gelen göçlerdir. 1980'de şehir nüfusu 40 bini, 1990'da 45 bini, 2000 de de 67 bini aştı. Bu kadar hızlı nüfus artışının sebebi yine kırsaldan gelen göçtür. 2007 sonunda nüfus 70 bine yaklaşmıştır. Nüfusun çoğunluğu Kürt kökenlidir. Kentte diğer önemli nüfusu da Türkler (büyük bir kısmı yerli, kalanı ise Karapapaklar ve Balkan Muhacirleri), Araplar ve Sünni Zazalar oluşturur.

Yıl	Toplam	Şehir	Kır
1965	85.991	15.687	70.304
1970	103.641	23.058	80.583
1975	122.610	27.761	94.849
1980	146.527	40.977	105.550
1985	165.895	42.159	123.736
2000	171.023	67.927	103.096
2007	167.978	70.509	97.469
2008	168.817	69.507	99.310
2009	172.535	72.774	99.761
2010	173.771	74.902	98.869
2011	180.767	81.918	98.849
2012	179.534	81.764	97.770
2013	182.883	84.121	98.762
2014	186.097	88.409	97.688
2015	188.550	91.126	97.424

Ekonomi

Muş kenti, ekonomik açıdan geri kalmış şehirlerdendir. İklimsel ve coğrafi özellikler sebebiyle ekonomik gelişme gösterememektedir. Muş ilinde sanayi gelişmemiştir. Kent ekonomisinde sanayi ve ticaret tüm sektörün %10'unu, hizmet sektörü ise %70'ini oluşturmaktadır. Merkez köyler de katıldığında hizmet sektörü yerini tarım sektörüne bırakır.

Merkez ilçe genelinde ekonomik yapı temelde tarım ve hayvancılıka dayalıdır ve halkın büyük kısmı kırsal alanda yaşadığı için, merkez ilçe nüfusu düşüktür. Tarım ve hayvancılık da büyük ölçüde geleneksel yöntemlerle yapıldığı için verim çok düşüktür. Muş ovasında yetiştirilen ürünler, şekerpancarı, nohut ve tahıldır. Bunun yanında tütün üretimi de yapılmaktadır.

Muş‘ta kişi başına düşen gelir 578 Dolar’dır. Karasal ve sert bir iklime sahip olan Muş kentinde, hayvancılığa dayalı sanayi geliştirilmesi ve üniversiteye önem verilmesi planlanmaktadır. Ancak hayvancılığın geliştirilmesi ve hayvancılıktan verim alınması için çalışmalar yapılması da gündeme gelmektedir. Kurulan Muş Alparslan Üniversitesi'nin kente canlılık katması beklenmektedir.

Şeker fabrikası bölgenin önemli sanayi tesisidir. Süt ürünleri, un, yem, çivi ve tel fabrikası yanında kırsal kesimdeki el tezgâhlarında dokunan halılar ekonomiye katkıda bulunur.

Eğitim

Şehirde Muş Alparslan Üniversitesi faaliyet göstermektedir. Özellikle Ön-lisans programlarında kontenjanları fazla olup fakülteleri yeni açılmıştır. Eğitim Fakültesi Fen Edebiyat Fakültesi ile İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi İslami İlimler fakültesi gibi fakültelerin yanı sıra Fen Bilimleri Enstitüsü ve Sosyal Bilimler Enstitüsü kurulmuş olup ülke genelinde önemli bir yere sahiptir. 9000'e yakın öğrenci mevcudu ile şehrin ekonomisine ve kültürüne önemli katkılar sunmaktadır.

Kültür

Muş lalesi, şehrin önemli tanıtım objesidir. Muş lalesi, Muş'un Türkiye çapında markalaşmasına öncülük eden bir kültürel değeridir. Muş lalesi Nisan sonu ile Mayıs başlarında çiçek açar ve 15 günlük kısa bir ömrü vardır. Bu dönem zarfında Muş ve çevresi görülmeye değerdir. Her yıl Mayıs ayında festival düzenlenir.

Muş üzümü de meşhur ürünüdür. Üzümcülüğün gelişmesi için çalışmalar yapılmaktadır.

Muş yöresi, Halkoyunları açısından halay bölgesine girer. Tipik Doğu Anadolu halay oyunları bu yörede de görülür.

Korkut ilçesi

Yerleşim yeri olarak 1000 yıllık  bir geçmişi bulunduğu tahmin edilmektedir. Korkut’un  ilkçağlarda urartu devletinin sınırları içinde olduğu bilinmektedir.

 

1071 Malazgirt zaferinden sonra  Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan’ın komutanlarından Seyit İbrahim yöreyi  Selçuklu topraklarına katmıştır.1964 yılında Korkut adını alan yöre 09.05.1990  tarih ve 3644 sayılı Kanun ile ilçe statüsüne kavuşmuştur.

 

Korkut ilçesi kısmen kuzey ve  kuzeybatısında Muş İl merkezi,  kuzeyde  Bulanık İlçesi, doğuda Bitlis İli Güneyde ise Hasköy İlçesi bulunmaktadır.  İlçe Muş ovasının Doğusunda Van Gölü  çöküntüsüne komşu bir yerdedir. Rakımı 1300 metredir.

 

İlçede şiddetli karasal iklim  mevcuttur. Yıllık sıcaklık ortalaması 18.7 derecedir. Yıllık yağış ortalaması 37 kg.’dır.

2015 Mart Ayı nüfus verilerine göre Korkut merkez ve Köy nüfusları toplamı 26.431’tür. İlçe merkez nüfusu  3.453’tür.

 

Korkut ilçesi 1 Belde 30 köy ve 9 mezradan oluşmaktadır. İlçe  merkezi 3, Altınova Beldesi ise 4 mahalleden oluşmuştur.

 

İlçede evler genellikle iki katlı betonarmeden yapılmıştır. Çok çocuklu kalabalık aile yapısı hakimdir. Halk oyunları Aşırma, Koçeri, Botani ve  Gerandi’dir.

Evlilik öncesi evliliğe genellikle aile büyükleri karar verir. Kız isteme  töreninden sonra “Şerbet İçme” de denilen nişan merasimi yapılır. Düğün ise  genellikle Perşembe günü erkek tarafının evinde toplanmayla başlar, Pazar  sabahı gelin alınmasıyla sona erer.

 

Ölüm olaylarında, cenazeyi defin işlemini müteakip ertesi gün cenaze evinde  taziye kabul edilir. Erkek ve kadın taziyeleri ayrı  yerlerde yapılır.  Kur’an’dan ayetler okunur ve başsağlığı dilenir.

 

İlçede Yarı Açık Cezaevinden  okula dönüştürülen 1125 kapasiteli Kümbet Yunus Emre YİBO, Korkut YİBO ve  Altınova Beldesinde hizmet veren Altınova YİBO okul sorununa büyük oranda çözüm  getirmiştir.

 

Ekonominin temeli tarım ve hayvancılıktır. Sulu tarım olanakları az  olduğundan gelir seviyesi düşüktür. 4000 dekar tarım alanını sulanmasını  sağlayacak olan Korkut göleti ve sulama kanallarının bitmesi halinde tarım  alanında gelir seviyesi yükselecektir.  109.108 dekar tarım alanından  18.926 dekar alan sulanmaktadır. 88.000 büyükbaş, 65.000 küçükbaş hayvan  mevcuttur. İlçe de yetiştirilen başlıca ürünler buğday, arpa, nohut, fasulye,  şekerpancarı, yonca, korunga, patates ve lahanadır.

 

İlçede Posta işleri Merkez Müdürlüğünce hizmet verilmektedir. İlçe  Merkezde 808 kapasitede Dicle,  Altınova Beldesinde 504 kapasite de Elifitre  11, Karakale Beldesinde 304 kapasitede Dicle, Güneyik Köyünde 504 kapasitede  Dicle, Güven Köyünde 304 kapasitede Levent ve Taşlıca Köyünde 504 kapasitede Dicle santrali bulunmaktadır. 27 köyün hepsinde şebekeli sistem  ile su verilmektedir. 20 köyün yolu asfalt  diğerlerinin stabilizedir.

 

Mahalli İdareler İlçe Özel idaresi Merkez, Altınova Belediyesi ile 30 köy, 9 mezra ve toplam 7 mahalleden oluşmaktadır.

Hasköy

Hasköy İlçesinin tarihi, Bizanslılar  devrine kadar uzanmaktadır. 1071 Malazgirt Meydan savaşından sonra İlçenin  yerli halkı Basra’dan göç ederek, Batman İli Sason İlçesi ve Bitlis İli Mutki İlçesi  üzerinden gelip, İlçeye yerleşmişlerdir.

 

Batı ve  Kuzeybatıda Muş, Kuzeydoğuda Korkut İlçesi, Doğu ve Güneyde ise Bitlis İli  hudutları ile çevrilidir. Yüzölçümü bakımından İlin en küçük ilçesidir. İlçenin  deniz seviyesinden ortalama yüksekliği 1400 metre civarındadır.  İlçenin güneyi engebeli bir alana sahip olduğundan, bu kesimde ortalama rakım  1850 metreye kadar çıkmaktadır. İlçenin kuzeyinde ise Korkut İlçesi sınırları  içerisinde kuzeybatı-güneydoğu doğrultulu Otluk ve Karaçavuş dağları uzanır.  İlçe alanının büyük bir bölümünü kaplayan Muş Ovası bu iki yükselti arasında  yer almaktadır. Hasköy İlçesinin en önemli akarsuyu Karasu Irmağıdır. Sazlıkbaşı köyünün güneyinden İlçemiz sınırlarına giren Karasu Irmağı,  güneydoğu istikametine doğru akar. Düzkışla beldesinin batısında İlçe Hudutlarını terk eder. Ayrıca İlçenin içerisinde geçmekte olan Değirmen deresi Karasu ırmağına dökülmektedir. Otluk ve  Karaçavuş dağları zirve bölümü ormanlık olup, bu bölümle ovaya doğru uzanan  vadi tabanları örtü gizleme yapar. İklim Doğu Anadolu’nun karasal iklim  özelliklerine sahiptir. Kışları çok soğuk ve kar yağışlı, yazları ise sıcak ve  kurak geçmektedir.

 

İlçe köy iken, 1968 yılında kasaba, 1987 yılında İlçe durumuna getirilmiştir. Kuruluş yılında İlçemize 1 kasaba 47 köy bağlı iken, Korkut beldesinin 1990  yılında İlçe oluşuyla 30 köy Korkut ilçesine bağlanmıştır.

İdari yönden  İlçemize bağlı 1 belde, 17 köy ve 3 yerleşim birimi mevcuttur. İlçe merkezinde 3 (Kültür, Sunay, Sayanlar), Düzkışla beldesinde 3 (Yenimahalle, Kültür,  Bahçelievler) olmak üzere 6 mahalle muhtarlığı vardır.

 

İlçemiz  halkı etnik yönden genel olarak bütünlük arz eder. Gelenek, görenek, örf –adet ve ananeler sürdürülmektedir.

İlçe olmadan önce  merkezde 1 lise, 3 ilkokul ile okuma-yazma oranı oldukça düşüktü. O tarihten sonra İlçede ek olarak 1 YİBO, 2  İlköğretim okulunun açılması okuma oranını yükseltmiştir.

İlçede 1996 yılında faaliyete giren İlçe Halk Kütüphanesinde 3010 demirbaş kitap bulunmaktadır.

İlçemizi Muş Amatör Kümede Hasköy Spor Kulübü, Yıldız Spor Kulübü ve Dağdibi Spor Kulubü  temsil etmektedir. İlçe Merkezinde 1 kapalı stat bulunmaktadır.

Tarım ve hayvancılık İlçe ekonomisinde  önemli yer tutmaktadır. İlçede otobüs işletmeciliği ve yurt dışında işçi olarak  çalışan halkın çokluğu İlçenin ekonomik gelişmesine katkıda bulunmaktadır.  Domates, biber, patlıcan, soğan, fasulye ve kavun-karpuz yetiştirilmektedir.  Tütün, şeker pancarı ve buğday halkın başlıca geçim kaynağını teşkil  etmektedir. 3 yerleşim yerinde (İlçe merkezi, Büvetli ve Dağdibi köylerinde)  arıcılık yapılmaktadır. 450 kovan mevcuttur. İlçede Holştain, Brown, Swis ve  melez olmak üzere süt ve et hayvancılığı yapılmaktadır. İlçemizde yıllık olarak  büyük baş hayvanlardan 3.950 ton, küçükbaş hayvanlardan 93,5 ton süt elde  edilmektedir. Hayvansal ürünler genellikle üreticilerin kendi ihtiyaçları için üretilmekte,  fazla kısmı ise çevre pazarlarında satılmaktadır.

 

İlçe merkezi; Muş İlimizi Doğu  Anadolu’nun diğer illerine bağlayan karayolu ağı üzerinde bulunmaktadır. İlçe  Merkezi Muş İline 18 Km.  uzaklıkta olup yol asfaltla kaplıdır. Ayrıca İlçemiz sınırları içerisinden  Muş-Tatvan demiryolu hattı geçmektedir. Köy yollarımızın 1998 yılı içinde  Valilikçe yapılan çalışmalarda 14 köyümüze asfalt kaplama tamamlanmış, diğer  yollarımız stabilize kaplamadır. 1985 yılında faaliyete giren Posta işletmesi  merkezde 1300, Gökyazı Köyünde 228, Umurca Köyünde 254 kapasiteli telefon santrali ile hizmet vermektedir.

 

A ) Köyler:

 

Köylerimizin Geçim kaynakları tarım ve hayvancılıktır. Elektrik, yol ve  telefon gibi hizmetler köylerimizin tamamına ulaşmıştır. Köylerimizde en büyük  eksiklik içme suyunun giderilmemiş olmasıdır.

17 köy, 3  yerleşim yeri vardır. Dağdibi ve Gökyazı köylerinde köy konakları vardır. Otaç,  Sarıbahçe, Gökyazı ve Dağdibi köylerinde sağlık evi mevcuttur.

 

B ) Belediyeler:

 

İlçemizde Hasköy merkez ve Düzkışla kasabasında Belediye teşkilatı  mevcuttur.

 

I - Hasköy  Belediyesi: 1968 tarihinde kurulmuştur. Sunay, Kültür ve Sayanlar mahallesi olmak  üzere toplam 3 mahalleye hizmet vermektedir.

 

II - Düzkışla Belediyesi: 1992 yılında kurulmuştur. Bahçeli evler, Kültür ve Yeni mahalle olmak  üzere 3 mahalleye hizmet vermektedir.

Varto

 

Varto adının Urartulardan geldiği binmektedir. Bu da  İlçenin Urartular döneminden bu yana var olduğunu göstermektedir. Varto zaman,  zaman işgallere uğramıştır. En son kurtuluş savaşı ile birlikte Varto İlçesi Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisine alınmıştır. İlçe köklü bir geçmişe sahip İlçeye 1840 yılından itibaren Kaymakam  ataması yapıldığı tarihi kaynaklardan anlaşılmaktadır. Buda 1840 yılından  itibaren Varto ilçesinin ilçe statüsünde olduğunu ispatlamaktadır.

 

Muş İlinin kuzeyinde yer alan Varto İlçesi, doğusunda Bulanık  İlçesi, kuzeyinde Tekman ve Hınıs İlçeleri ile batıda Solhan ve Karlıova İlçeleri ile çevrilidir. Yüzölçümü 1418 Km2’dir. Rakımı ise 1.650'dür. Bingöl  dağlarının eteğinde uzanan ovamsı bir düzlüğe kurulmuştur. İklim yapısı tipik  karasal iklimine sahiptir. Yazları kurak ve sıcak kışları ise soğuk ve kar  yağışlı geçmektedir. Bingöl, Şerafettin ve Hanşeref dağları olmak üzere üç  büyük dağ ilçe sınırları içerisinde bulunmaktadır.  Hanşeref dağları  üzerinde Hamurpet adıyla krater göl bulunmaktadır. Hamurpet büyük ve küçük  olmak üzere iki gölden müteşekkildir. İlçede Seferek Çayı, Bingöl Çayı ve Koşkar Suyu adı altında üç önemli akarsu mevcuttur. İlçede 7 mahalle, 93 köy ve 50  mezra bulunmaktadır.

 

2010 Yılı sonu itibarıyla Şehir Merkezinde: 10.241, Köylerde: 22.137 olmak üzere İlçemizin toplam nüfusu: 32. 378 kişidir. Yurt dışında ve özelikle  batı illerimize göç oldukça fazladır.

İlçede  Varto Belediyesi adıyla bir adet Belediye mevcuttur. 7 mahalle 93 köy olmak  üzere toplam 100 yerleşim yeri bulunmaktadır.

 

İlçe 1966  yılında geçirdiği deprem afeti sonucunda konut yönünden büyük bir tahribata  uğramıştır. İlçe Merkezi ve köylerde mevcut konutlar tamamen yıkılmış ve  kullanılamaz bir duruma gelmiştir. Ancak Bayındırlık Bakanlığı bu konuda büyük bir çaba göstermiş ve halkın konut ihtiyacını önemli ölçüde gidermiş olmasına  rağmen konut sorunu halende güncelliğini koruyan ve halledilmesi gereken önemli  bir sorun olarak devam etmektedir. İlçemiz Merkezi ve köylerinde yaşayan halkın büyük bir  bölümü hayvancılıkla ve ondan sağladığı gelirler ile geçim ve yaşantısını sürdürmektedir. Sosyal yaşam ve ilişkilerde söz konusu olan yeniliklere kolayca  uyum sağlamaktadır. İlçemizde iş ve çalışma hayatını etkileyebilecek işyerleri bulunmadığından yaz aylarında hayvansal ürünleri  değerlendiren ve İlçe Merkezinde kurulu olan bir adet kaşar peyniri üreten  küçük tip mandıra mevcuttur. Yurt dışında çalışan büyük ölçüdeki işçi potansiyeline  rağmen İlçede klasik konut tipleri ve işyerleri dışında konut ve işyeri  bulunmamaktadır.

 

 

Eğitim hizmetleri 1 Adet Halk Eğitimi Merkezi Müdürlüğü, 3 Adet Ortaöğretim Okulu  (Varto Anadolu Lisesi, Endüstri Meslek Lisesi ve İmam-Hatip Lisesi), 2 Adet Yatılı  İlköğretim Bölge Okulu ve 83 adet İlköğretim Okulu ile yürütülmektedir. İlçemizde  eğitim öğretim oranı %98'dir.

 

Varto İlçesi hayvancılığa dayalı ekonomik bir yapıya sahiptir.  Genelde sürü hayvancılığı yapılmaktadır. 2010 yılı içerisindeki hayvan sayısı İlçe tarım Müdürlüğü kayıtlarında 20.000 büyükbaş, 105.000 küçükbaş olarak  geçmektedir. Ayrıca büyük çapta gezginci arıcılık yapılmaktadır. 2010 yılı  içinde arıcılık yapan vatandaş sayısı 49, arı kovanı sayısı ise 7.594 civarındadır.   Bunun da ilçe ekonomisine katkısı çok  büyüktür. Biri ilçe merkezinde biri Yarlısu Köyü ve diğeri Tuzlu Köyü Ozankent Mezrasında olmak üzere 3 adet alabalık üretim tesisi vardır. Çevre il ve ilçelerden,  ilçeye insan akımını sağlayarak ekonomiye girdi temin etmektedir. Tarım  alanında yem bitkileri ekimi ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Ancak bu  işle iştigal eden aileler kendi ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Ticari bir  üretim yoktur.

 

İlçenin Muş’a uzaklığı 60 km.’dir. Yılın her mevsiminde ulaşım  kolaylıkla sağlanmaktadır. İlçeye bağlı 93 köy ile ulaşım  dört mevsim kolaylıkla sağlanmaktadır.

 

İlçemizde 1 adet Varto Belediyesi ismi ile Belediye mevcuttur.  93 adet köy ve 7 adet mahallemiz vardır. Ayrıca 1 Adet Varto İlçesi Köylerine  Hizmet Götürme Birliği vardır.

Bulanık

Bulanık ilçesi 1927 yılında Muş’ un il olması sebebi ile Muş’ a bağlı ilçe olmuştur. Eski ismi Kop olup daha sonra Bulanık olarak değiştirilmiştir. İlçemiz Muş İlinin en büyük ilçesidir.

 

Bulanık ve çevresi tarihi M.Ö. 3000 li yıllara kadar uzanan oldukça eski bir yerleşim alanıdır. M.Ö. 2500-3000 yıllarında Bulanık ve çevresinde NOBİ’ ler yaşamış ve bu yörede GOBİN adlı bir kasaba kurmuşlardır, daha sonra bölgeye URARTULAR hakim olmuşlardır. Bilahare 1071 Malazgirt Zaferine kadar bölgede Bizans hakimiyeti yaşanmıştır. Büyük Selçuklu İmparatorluğunun parçalanmasından sonra 1555 yılında Kanuni Sultan Süleyman tarafından Muş’ un Akkoyunlulardan alınmasına kadar bölge Akkoyunluların hakimiyeti altında kalmıştır.

 

Bulanık 1884 yılında Muş Sancağına,  Bitlis Vilayetine bağlanmıştır. 1927 Yılında Muş’un İl olması İtibarı ile Muş’  a bağlı ilçe olmuştur.

 

Bulanık ilçesi 1. Dünya savaşında bir süre Rus işgalinde kalmış, 6 Nisan 1918’  de işgalden kurtulmuştur.  Bulanık halkının geçim kaynağı bitkisel üretim ve hayvancılıktır. 105.855 hektar tarıma elverişli alanda genellikle buğday, arpa, mercimek, ay çekirdeği, yemlik bitkiler ve son yıllarda artarak devam eden şeker pancarı üretimi yapılmaktadır. Ayrıca bu 105.855 hektar arazinin 700 hektarı yayla (Hayat, Kazım, Orta Yayla) 17.885 hektarı çayır alanı, 24 hektarı Bağ- Bahçe alanı 45 hektarı ihtiyaç dahilinde sebzecilik alanında kullanılmaktadır. Hayvancılık son yıllarda fazla gelişmemiş olup, sığır ve koyun yetiştirilir. Kışları büyük illere sezonluk çalışmalar için gidip gelenler de mevcuttur.

 

1950’ li yıllardan sonra bölgenin yapısına bağlı olarak gelip buralara yerleşen göçmenler, tamamen olmasa da Bulanık’ tan eğitim ve iyi yaşam koşulları nedeniyle göç etmişlerdir. Bir kısmı ise yine Bulanık’ ta kalmıştır.

Bulanık adının ilçe sınırları içerisinde bulunan Kazan Gölünün suyunun bulanık oluşundan kaynaklandığı rivayet olunur. Bu göl Bilican Dağından gelen kaynak ve kar suları ile beslenir göle kadar berrak gelen sular göle varır varmaz toprakla karışarak bulanır.  Gölden çıktıktan sonra Körsu Deresi ismini alır. İlçenin coğrafi karakteristikleri; Bilican Dağı, Murat Nehri, Heftrenk Çayı ve Haçlı (Kazan)  Gölüdür.

 

İlçemiz; Muş ili ile Ağrı karayolu üzerinde kurulu olup il merkezine uzaklığı 105 km. Ağrı iline, 155 km uzaklıktadır. İlçe merkezine en yakın ilçe Malazgirt ilçesi olup 25 km mesafelidir ayrıca ilçemiz; güney batısında Varto ile Muş yolu itibarıyla ulaşım kaydederek yaklaşık 160 km uzaklıkta sınır oluşturmakta, Korkut ilçe merkezine ise aynı güzergâh üzerinden ulaşım sağlanmak-ta olup yaklaşık mesafe 70 km dir. Hasköy ilçesine uzaklık ise 85 km dir. İlçemizin doğusunda Malazgirt, batısında Varto, kuzeyinde Hınıs, güneyinde ise Ahlat ilçeleri yer almaktadır.

 

Arazi yapısı belli başlı birkaç köy dışında düzgün ve engebesizdir. Şehir merkezi ve köyler arasında ulaşım kolay olup il yolu dışındaki köyler ile şehir merkezi arasındaki yollar genellikle stabilizedir.

İlçemiz Doğu Anadolu’ya özgü iklim yapısına sahip  olup; yazları sıcak ve kurak,kışları soğuk ve kar yağışlıdır. İlçemiz 1.706 km 2 yüzölçümüne sahip olup deniz seviyesinden yüksekliği 1.480 m dir.

 

2014 Yılı sonu itibarıyla Şehir Merkezinde 25.345,  Köylerde ve Beldelerde 57.921 olmak üzere İlçemizin toplam nüfus 83.266 kişidir. Yurt dışında ve özelikle batı illerimize göç oldukça fazladır.

 

İlçede Bulanık Belediyesi ve 6 Belde olmak üzere toplam 7 Belediye mevcuttur. Merkezde 9 Mahalle, 56 köy bulunmaktadır.

 

İlçemiz Merkezi ve köylerinde yaşayan halkın büyük bir bölümü Çiftçilik ve ondan sağladığı gelirler ile geçim ve yaşantısını sürdürmektedir. Sosyal yaşam ve ilişkilerde söz konusu olan yeniliklere kolayca uyum sağlamaktadır. İlçemizde iş ve çalışma hayatını etkileyebilecek işyerleri bulunmamaktadır.  İlçe Merkezinde Kurulu olan bir adet Bilacan Süt Fabrikası mevcuttur. İllçede klasik konut tipleri ve işyerleri dışında konut ve işyeri bulunmamaktadır.

 

2010-2011 Eğitim Öğretim döneminde Eğitim hizmetleri 1 Adet Halk Eğitimi Merkezi Müdürlüğü, 5 Adet Ortaöğretim Okulu, 3 Adet Yatılı İlköğretim Bölge Okulu ve 65 adet İlköğretim Okulu ile yürütülmektedir. Liselerde: 851, İlköğretim Okullarında: 7232 olmak üzere Toplam: 8083 öğrencimiz eğitim görmektedir. İlçemizde eğitim öğretim oranı %93'dür.  İlköğretim Okulu bitirenlerin nüfusa oranı %65,  Lise mezunlarının %40 ve Yüksek Okul mezunlarının ise %15'dir.

İlçemizde ekilebilir alan mevcut boş arazinin yarıya yakınını oluşturduğundan genellikle tarımla uğraşılmaktadır. Yine arazinin diğer kısmının çayır ve niteliğindeki arazi olduğundan ikinci planda hayvancılık yapılmaktadır. İlçe merkezi ve köylerde yapılan hayvancılıktan elde edilen süt; ihtiyaçlarının giderilmesi dışında ilçemizde bulunan özel bir mandırada değerlendirilmektedir. İlçe sınırları içerisinde toplam arazi 162.500 Hektar olup;  Devletçe sulanan arazi: 37.600 dekar, Halkça sulanan alan: 76.300 dekar,  sulanmayan arazi ise: 412.485 dekardır. Ayrıca Meraya ayrılan arazi: 522.560 dekar, yayla: 250.000 dekar, çayır: 175.435 dekar, Bağ- Bahçe: 11.131 dekar,  orman: 27.025 dekar, yerleşim alanı ise: 112.464 dekardır. Arazi yapısı ve iklim şartları dolayısıyla tarımsal olarak buğday, arpa, ayçiçeği, az miktarda mercimek, yemlik baklagiller ve son yıllarda artarak devam eden şeker pancarı tarımı yapılmaktadır. Ayrıca yemlik baklagiller ve yonca yetiştirilmektedir.

 

İlçenin Muş’a uzaklığı 105 km. dir. Yılın her mevsiminde ulaşım kolaylıkla sağlanmaktadır.

İlçemizde 1 Merkez Belediye Bulanık Belediyesi 6 Belde (Sarıpınar Belediyesi, Rüstemgedik Belediyesi,  Uzgörür Belediyesi, Erentepe Belediyesi,  Elmakaya Belediyesi ve Yoncalı Belediyesi) mevcuttur. 56 adet köy ve 9 adet mahallemiz vardır. Ayrıca Bulanık İlçesi Köylerine Hizmet Götürme Birliği vardır.

Malazgirt

MALAZGİRT ADI

 

Van Gölü havzasına hâkim olmuş ve buradan büyük bir alana yayılmış olan  Urartuların başlarında MENUAS  adlı bir kral bulunuyordu. Malazgirt adının  bu kralın adıyla ilgili olduğu ansiklopedi bilgilerinde mevcuttur. Bu  hükümdara ait bir kitabeden anlaşıldığına  göre. Adı geçen kral MENUAHİNA (Menuas'm şehri) isimli bir şehir kurmuş  W.Belek'e göre Malazgirt civarında kral Menuas'a ait birçok kitabelere rastlanmış ve bunlara göre bu şehrin eski Ermenicede adı  MANAVAZAKERT -manazkert olarak geçmekte dir. Bu şekiller daha sonra Arap Kaynaklarında MANAZCİRD olarak geçer. Ortaçağdaki Bizans  kaynaklarında ise o zamanki Harkh ve Apahunileh Nahi yeri üzerinde yer alan şimdiki  Malazgirt'in ismi MALAZGERT -MA­NAZKERT  olarak İstihkak ettiği (L) harfli şekli daha sonra ortaya çıkmıştır. Yani MANAZGİRT MALAZGERT-MALAZGİRT olarak  değişmeye uğramıştır. Yerli halk  dilindeki eski İsmi ise Muhteşem  kalesinden dolayı (KELE) olarak söylenir  ve tanınır.

 

(Malazgirt Savaşı) Büyük Selçuklu  Sultanı Sultan Alparslan 1063 yılında hükümdar olduktan sonra kardeşi Melik Yakuti 1064  yılında Van Golü çevresindeki havza­ya kuvvetleri ile birlikte  yerleştirir. Daha sonra 1065–1067  yıllarında da büyük kumandanlarından Afşin Bey'i Anadolu’nun birçok şehirlerine  sefere gönderir. Afşin Bey 1068 de Önce  Tiflis'i arkasın­dan Kars ve Ani'yi  fetheder. Akıncıların bir kısmını da Trabzon yakınlarına yollayarak  oradaki Gürcülerin Müslüman olmalarını sağlar. Bu durum Bizans İmparatorluğunu dehşete sokar. Ve bunun üzerine dünyanın en büyük  ordularından biriyle Anadolu’daki  yeni başlamış Türk fetihlerini dur­durmak  ve Türkleri ortadan kaldırmak için bir Bizans  ordusu meydana getirerek sefer hazırlıkları­na İstanbul'dan başlanır. Hazırlanan bu orduda Bizanslardan başka  Oğuz ve Peçenek Türkleri, Normanlar, F renkler - Almanlar- İskandinav'lar ve daha birçok Milletlerden oluşan paralı askerler vardı. Bizans Ordusu Kayseri yakınlarına geldi­ğinde Afşin Bey'in İdaresindeki Türk akıncı Kuvvetlerinin başlıca kumandanları Ahmet Sah, Uvakoğiu.  Adsız Çavhoğhi. Arslantaş, Türkmen Dilmaşoğlu Mehmet. Sanduk Bey. Artuk Beş  Gevherayin, Tarakoğlu. Mansur ve Yakuti Bey'ler bulunuyordu.

Askerliği  ve yönetimi ile tanınmış bulunan Romenos Divogenes zeki ve cesaretli  bir hükümdar olarak Bizans ordusunun başında bulunmaktadır. Kayseri  önlerinde Bizans ordusundan geri çekil­mek zorunda kalan Türk akıncıları  Malatya'da Ermeni General Fileteros'un yönetimindeki Bizans ordusunu imha  ettiler. Bu sırada Sultan Alparslan Mısır seferi hazırlıkları içerisinde  olup, toplamış olduğu ordu ile Önce Halep'i. Kilikya'yi ve daha sonra da Mısır'ı fethetmek üzere  1070 yılında Azerbaycan üzerinden Van Gölü  havzasından sefere karar verdi, ayni  yılda Bizans ordularının başkomutanı  General Komnahos. Afşin Bey'in yönetimindeki  10.000 kişilik akıncı Türk Ordusuna Feci bir şekilde yenilerek geri çekilmek  zorunda kaldılar. Gelişen olaylar İmparator Romenos Diyo-genes'i daha da  kızdırıyordu. 1070 yılında Sultan Alparslan Anadolu'ya gelerek amcası Tuğrul  Bey'­in olmadığı çok Müstahkem Malazgirt  Kalesini almak için Savaş Plânları  yapıyordu. Alparslan'ın ordusu Mısır seferinde iken Halep yakınlarında İmparator Romenos Diyogenes'in Malatya'yı ge­çerek Malazgirt'e doğru 200.000 kişilik ordusuyla  hareket ettiğini duyunca Halep  seferinden vazge­çerek Diyarbakır, Bitlis üzerinden Ahlât dolayları­na gelerek Bizans Ordusunu Malazgirt ovasında karşılamayı düşünen Sultan Alparslan ordusunu geri çevirir. 13 MART 1071 yılında Halep'ten  Malazgirt'e hareket eden Alparslan’ın idaresindeki Türk Ordusu sırasıyla Dicle, Fırat. Diyarbakır. Urfa, Sürt ve Bitlis'i geçtikten sonra Ahlât’a  gelir. Ordu karargâhını Ahlât’ın Kuzey  yamaçlarındaki tepeler üzerine kurmuştu. Sultan Alparslan bütün komutanlarını toplayarak Savaş planını hazırlama­ya başlar.

Sultan  Alparslan atının kuyruğunu bağlar ve beyaz kaftanım giyer, ordusunu bir hilâl  şeklinde savaş düzenine sokar. Sağ ve sol kanatlarında en güvendiği  yağız komutanlar Savtekin, Afşin Bey, Gevheraym, Tarnakoğlu gibi değerli  Komutanla'-Ağustos ayının 26 ncı günü şafağın sökmesiyle birlikte iki ordu, dünyama  bir kere daha şahit, olmayacağı bir şekilde çetin bir muharebeye tutuşurlar.  Bizans Ordusunun ön saflarında 50.000 zırhlı asker bulunmaktadır.

 

Alparslan'ın  ordusu önce hücum eder ve daha sonra savaş planının gereği olarak orta cenah  geri çekilmeye başlar. Alparslan'ın yenilip kaçtığını sanan Bizans  ordusu dağınık bir şekilde hücuma geçerken sağ ve sol uçlardaki Türk  komutanlar; Bizans Ordusunu Büyük bir çember içerisine alarak imha  hareketine girişir.

 

Bizans Ordusunda mevcut Oğuzlar, Kıpçaklar, Peçenekler ve Türkmenlerden oluşan paralı Asker­lerde Alparslan'ın ordusunun saflarına geçince İmparator,  Romen Diyojen'in en çok güvendiği Ermeni asıllı General Tarakanyotez  askerleri ve birlikte İmparatoru yalnız bırakarak kaçar. Diğer taraftan Bizans  ordusunun Başkomutanı Generaj Kommenos esir düşmüştür. 200.000 kişilik dev bir ordu gün  batmadan tamamen yok olmuştur. Frenklerden, Almanlardan ve İskandinavlardan oluşan paralı askerlerde canlarım kurtarmak için Malazgirt'in Güneydoğusundaki o zaman  bataklık halde olan Zehva Ovasına doğru kaçmaya başlar.

 

Bu arada Alparslan'ın büyük  komutanlarından Savıekmile veziri Nizamülmülk'ü Malazgirt Kalesi etrafında ve  Malazgirt Ovasında karargâh kurmuş Bizans İmparatoruna elçi olarak  gönderip boş yere kan dökülmemesi ve bir Sulh yapılarak her iki komutana ait  orduların kendi topraklarına çekil­mesi teklifinde bulunur.

 

Ancak Romen Diyoien, Sultan  Alparslan'ın barış teklifini reddetiği gibi elçilerini de hakaretler­le kovmak  ister. Bu arada elçi Saftettin İmparator Romen Diyojen'e "Bizans'ın  yenilgi görmemiş komutanını Mert bir Asker olarak tanırdık. Yoksa bize yanlış mı  anlattılar," demesi üzerine İmparator Romen Diyojen Türk komutanı  Savtekin'i bu sözlerinden dolayı kutlar. Bunun berine Romer Diyojen  "Sultanınıza söyleyin, ben kendisi ile barışı ancak Rey Şehrinde kabul  edeceğim. Ordum İslahan'da hayvanlarında Hemedan'da kışlaya-çaktır."  şeklinde mübalağalı konuşması üzerine Alparslan'ın elcisi Komutan Saftekin  cebaber, şöyle söyler, "hayvanlarınızın Hemedan'da kışlayacağından eminim, ama sizin nerede kışlayacağınızı bilemem".

 

Sultan  Alparslan Savtekin'in ve büyük Vezir Nizamül Mülk'ün bu şekilde dönmesini  zafer bekliyordu. Son  bir Kez daha beylerini ve komutan­larını  toplayarak savaş planım ve ordunun moral durumunun gözden geçirir. Bir tarafta 50.000 kişilik ölümü koltuğuna alan Selçuklu ordusu, diğer taraftan para karşılığında canını verecek 200.000 asker ve bir o kadar da yedek yardımcı kuvvetler Malazgirt ovasında savaşın son hazırlıklarını tamamlarlar.

 

İmparator da kaçan bu paralı askerler arasındadır. Alparslan'ın  komutanlarından Afşin Bey ve idaresindeki ordu sürekli olarak onları takip ederler Bu arada Bağdat tan  gönüllü olarak Alparslan m saflarında savaşa katılan genç köle Sadi. Bizans'ın mağrur  İmparatorunu Zehva ovasında bataklıklar arasında kaçarken esir olarak yakalar.

 

Malazgirt İlçesi Muş iline bağlı bir  ilçe olup, yüzölçümü 1534 Km2'dir. İlçenin Muş iline karayolu uzaklığı 137 Km. kadardır.

 

İlçenin  arazisi üçüncü jeolojik zamanında çeşitli tektonik hareketlere maruz kalmış olup, daha sonraki  zamanlarda akarsuların etkisiyle çeşitli yarılmalara ve kırılmalara uğrayarak bugünkü şeklini almıştır. 1900 yılından itibaren birçok  depremlere sahne olan Malazgirt birinci deprem kuşağı üzerinde bulunmasından dolayı 1903 yılın­da geçirmiş olduğu şiddetli bir depremin etkisiyle Merkezin ve Köylerin birçoğu yerle bir olmuştur. Bunu İ'çe Merkezinde yapılan derin hafriyatlar neticesinde görülen tandır ve ev kalıntıları doğru­lamaktadır.  Jeolojik zamanlardaki tektonik kırımlarla  yer yer küçük depremler, geniş tabanlı Malazgirt  Ovasını meydana getirmiştir. İlçenin Güneydoğu ve Güneyini kuşatan ova yüksek  bir plato görünümündedir. Bu plato  gerek Süphan dağının gerekse  eteğindeki küçük volkanların çıkarmış  oldukları lavlarla yer yer kaya yığınlarıyla kap anmıştır.

Malazgirt  ilçesi Doğu Anadolu Bölgesinde Türkiye'nin en büyük gölü olan Van Gölünün  kuzeyinde Muş İlinin en büyük ilçesidir. Kuş uçuşu olarak 99 Km. İran ile Türkiye arasındaki gümrük kapısı olan  Kapıköye 156 Km.  bunun Kuzeyinde bulunan Doğubayazıt-Bakü'yû  birbirine bağlayan Gürbulak sınır  kapısına 156 km.dir.  Van Gölüne en yakın yer Bitlis ilinin  Ahlat ilçesidir. Malazgirt Ahlât  arasındaki mesafe kuş uçuşu olarak 34 Km'dir.

 

Fırat Nehrinin bir kolu olan Murat  nehri hemen ilçenin kuzeyinden geçer.

 

Batısında bulunan Muş'un diğer ilçesi Bulanı­ğa kuş uçuşu uzaklığı 25 Km. Doğusunda bulunan Ağrı ilinin Patnos İlçesine  olan uzaklığı yaklaşık 38 Km'dir. Malazgirt düz bir alana kurulmuş Orta büyüklükte bir ilçedir. Doğusunda Patnos, batı­sında  Bulanık, Güneyinde Ahlat ve Kuzeyinde Murat  nehri ile çevrilidir.

Muş Gezilecek Yerler

 Muş ili tarihi kaleler, köprüler ve evler gibi birçok gezilip görülmesi gereken tarihi yere sahip bir ildir. Hem il merkezinde hem de çevre ilçelerde gezilecek birçok yer bulundurur.

 Geleneksel Muş Evleri: Muş ilinin en güzel olan yapıları geleneksel Muş evleridir. Duvar kalınlıklarının 60 ila 70 cm aralığında bulunduğu bu evlerin zeminleri killi topraktan oluşarak, üst katlarında ahşaplar kullanılmıştır. Evlerin her birinden büyük bir avlu bulunmaktadır.

 Akdoğan Gölü: Varto ilçesinde bulunan Akdoğan Gölü, dik kayalar ile çevrili olan yeşil renkli suya sahip bir göldür. Az derinliğe sahip olan bu göl yeşil rengine sahip olması ile ünlüdür. İskender Çayı ile beslenen Akdoğan gölünün çevresi mesire alanı olarak kullanılmaktadır. Kunduz, turna, ördek, kaz gibi hayvanlar ve göl içerisinde ise aynalısazan balığı gibi birçok hayvanın bulunduğu bir yerdir.

 Muş Tarihi Yerler

 Malazgirt Kalesi: Mengüçgazi ilçesinde bulunan Malazgirt kalesi daha önce Berber kalesi olarak bilinse de Malazgirt savaşının ardından Malazgirt kalesi olarak ismi anılmaya başlanmıştır. Muş ilinde mutlaka görülmesi gereken tarihi yerlerden biridir.

 Muş Kalesi: Muş ilindeki bilinen en eski yerleşim birimlerinden biridir. Ne zaman ve kimler tarafından inşa edildiği beli olmayan Muş Kalesi, Hz. Ömer’in halifelik zamanında Müslümanların hakimiyeti altına geçtiği bilinmektedir. Muş Kalesi hem Osmanlı, hem Selçuklu hem de Araplar başta olmak üzere birçok medeniyete ev sahipliği yaptığı sürede oluşan savaşlar sonucunda tahrip olmuştur. Fakat bugün turizme kazandırılması ile bölgesinde halk için bir park hizmete vermektedir.

 Yıldızlı Han: Muş şehir merkezinde olan Yıldızlı Han, iki katlı olarak inşa edilmiştir. Yıldızlı Han Selçuklu mimarisinden etkilenerek alt kat kesme taş ile inşa edilirken, üst kat ise kerpiçten inşa edilmiştir. İpek yolu üzerinde bulunan Yıldızlı Han ticari yönden önemli bir yere sahiptir. 52 adet dükkan ve bir otelden oluşan bu Han bugün turizme kazandırılmıştır.

 Arak Manastırı: Muş ilinin 12 km kadar uzaklığında olan Kepenez Köyünde Arak Manastırı bulunmaktadır. Tam olarak ne zaman ve kimler tarafından yaptırıldığı bilinmeyen manastırda Roma döneminin izlerinin bulunduğu görülmektedir. Farsçada Arak ismi şarap anlamına gelmektedir. Eski zamanlarda üzüm ambarlarının bulunduğu bu bölgede inşa edilen manastır Ermenilerin ibadetlerini yaptıkları tarihi bir yerdir.

 Muş ilinde Murat nehri üzerinde Murat köprüsü bulunur. 13. Yüzyıldan kalma olan bu köprü çok sağlam şekilde hala günümüzde bulunan hem tarihi hem de çevresel olarak güzel doğaya sahip bir yerde bulunmaktadır. Muş Ulu Camii, AlaeddinBey Camii ve Hacı Şeref Camii gibi birçok önemli tarihe sahip camilerde bulunmaktadır.

Hacı Şeref Camii 

Selçuklulara ait aslanlı yapının içerisine yapılmış olan cami, 17. Yüzyıl Osmanlı abidesidir.Muş tarihinin bu önemli tarihi mekanını Muş'ta gezilecek yerler listenize ekleyebilirsiniz.

Çanlı Kilise 

Yaygın mevkinde bulunan kilise, Sasaniler Devletinin bölgedeki hristiyan halkının ibadeti için özel olarak yaptırmıştır.Muş'un Tarihine şahitlik etmiş olan Çanlı Kilise, özellikle yabancı turistler tarafında sıkça ziyaret edilen Muş'un Tarihi Mekanları arasındadır.Sizlerde kesinlikle Muş'un gezilecek yerleri listenizde bulundurmalısınız.

Posted in: Türkiye Şehirleri